-
અદીબાની અંતર્દૃષ્ટિનો અવાજ...
શ્રીજીમહારાજે પોતાના ભક્ત અંતર્દૃષ્ટિ એટલે કે પ્રતિલોમ - ઉપશમ કેળવે તેવું ઠેર ઠેર કહ્યું છે. ભગવાનની પ્રત્યક્ષ મૂર્તિ સામે જોઈ રહેવું તેમજ અંતરમાં એ મૂર્તિને ધારવી તેનું નામ અંતર્દૃષ્ટિ. વળી, આધ્યાત્મિક માર્ગમાં પોતાની થતી ભૂલો તરફ દૃષ્ટિ કરીને ભગવાન અને સંત સમક્ષ તેનો એકરાર કરવો અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું તે પણ અંતર્દૃષ્ટિ છે. આવી અંતર્દૃષ્ટિ કરનાર ભક્ત ભગવાનનો સહેલાઈથી રાજીપો પ્રાપ્ત કરી લે છે. એવી એક અંતર્દૃષ્ટિની પ્રેરક કથા અહીં પ્રસ્તુત છે... ઝીણાભાઈની વાત પૂરી થઈ ને અદીબા સભામાં આવ્યાં. ઝીણાભાઈના છેલ્લા શબ્દો અદીબાના કાને પડ્યા. વાતનો વિષય તેઓ પારખી ગયાં. તેમણે મહારાજ સામે જોયું. કરુણાસાગરની કરુણા અશ્રુરૂપે ઊભરાઈને વહી રહી હતી. સંબંધવાળા ભક્તને પંડથીય પોતીકા ગણી ઝીણાભાઈએ કરેલી સેવા જોઈ મહારાજનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું. પંચાળાના દરબાર ઝીણાભાઈ ઘણા મહિનાઓથી માંગરોળના કમળશીભાઈ વાંઝાની સેવા કરતા હતા. કમળશીભાઈની માંદગીમાં જ્યારે તેમના સગા દીકરાઓ પડખે ન રહ્યા ત્યારે આ દરબારે રાજ્ય-સત્તાનું માન મૂકી, પક્ષ રાખી, કમળશીભક્તના ખાટલાને પોતાના ખભો આપી, પોતાને ત્યાં લાવી, બધી સેવા જાતે કરી હતી. મહારાજ કહે, ‘સાંભળ્યું ને!’ અદીબા અંતર્મુખ થઈ વિચારે ચઢ્યા. તેમણે તો પોક મૂકી. તેમનું આવું ઓચિંતુ રડવું જોઈ મહારાજ કહે : ‘તમને એવું તે શું થયું ?’ ‘મહારાજ ! હું અણસમજુ-અભાગણી, તે કમળશી ભક્તની સેવા ન કરી શકી. ત્યારથી ભાઈએ મારી સાથે અબોલા લીધા છે.’ અદીબાએ ફોડ પાડ્યો. ‘એવો તે કયો મોટો અપરાધ થઈ ગયો કે ઝીણાભાઈએ અબોલા લેવા પડ્યા ?’ મહારાજે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું. અદીબાએ બનેલી બીના બયાન કરી : ‘મહારાજ ! એક વાર કમળશી ભક્તને માથું દુખતું’તું. ભાઈએ કપાળે ચોપડવા મરી માગ્યાં. ઘરમાં હોવા છતાં મેં ના ભણી. થોડી જ વાર પછી ભાઈએ પોતાના માટે મરી માંગ્યાં ને મેં તરત વાટીને દીધાં. ‘મેં કમળશી ભક્ત માટે માંગ્યા ત્યારે ઘરમાં મરી નહોતા અને અચાનક ક્યાંથી આવી ગયા?’ એમ કહેતાં ભાઈને ન ગમ્યું. રીસ ચઢી તે તીખાંના વાટકાનો ફળિયામાં ઘા કર્યો અને અબોલા લઈ લીધા.’ મહારાજ અદીબાને એક ચિત્તે સાંભળી રહ્યા હતા. અદીબાએ આગળ કહ્યું : ‘પણ, મહારાજ ! ખરેખર એમાં વાંક મારો જ છે. નાત-જાતના વાડામાં બંધાયેલી એવી હું આપના ભક્તનો મહિમા ન સમજી શકી. તેમની સેવા ગુમાવી. આ પાપનું મને પ્રાયશ્ચિત્ત આપો, જેથી ભાઈ મારી સાથે અબોલા તોડે.’ અદીબાની અંતર્દૃષ્ટિનો આ અવાજ હતો. મહારાજે જોયું, અદીબાનો પરિતાપ પોકળ નો’તો. તેમાં પશ્ચાત્તાપની પાકટતા હતી. સચ્ચાઈથી ભરેલી અંતર્દૃષ્ટિ હતી. એટલે જ શ્રીહરિ અદીબા પર અતિ પ્રસન્ન થયા. પ્રાયશ્ચિત્તમાં શ્રીહરિએ અદીબાને કમળશી ભક્તની સેવા કરવા કહ્યું. અને ઝીણાભાઈએ પણ બહેન સાથેનું રુસણું મૂકી દીધું, કારણ કે તેમણે બરાબર નીરખ્યું હતું કે અદીબાએ ખરી અંતર્દૃષ્ટિ કરી છે, એવી અંતર્દૃષ્ટિ કે જેનાથી શ્રીહરિ પ્રસન્ન થઈ જાય. શ્રીહરિ પ્રતિલોમ કે અંતર્દૃષ્ટિથી પ્રસન્ન થાય છે, એવું ઘણી વખત સાંભળ્યું હતું, પણ આજે તો નજરે દીઠું...
-
પરાભક્તિમાં શિરોમણિ પ્રમુખસ્વામી મહારાજ
ભગવાન સ્વામિનારાયણ કહે છે, 'ભગવાનને ભજવા એથી બીજી વાત મોટી નથી.' (વચ. જે. પ) પ્રમુખસ્વામી મહારાજના જીવનમાં આ વચનો મૂર્તિમાન અનુભવાય છે. ખૂબ વિશાળ બી.એ.પી.એસ. સ્વામિનારાયણ સંસ્થાની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન કરતા હોવા છતાં તેમને મન અગ્રિમતા ભગવાનની જ છે, ભગવાનની ભક્તિની જ છે, ગુરુની જ છે. અર્થાત્ તમામ શાસ્ત્રોનું મંથન કરીને, વારંવાર વિચાર કરીને એક વાત ચોક્કસપણે જાણવા મળી કે ભગવાનનું ભજન કરી લેવું જોઈએ. ભગવાન સ્વામિનારાયણ કહે છે, 'ભગવાનને ભજવા એથી બીજી વાત મોટી નથી.' (વચ. જે. પ) પ્રમુખસ્વામી મહારાજના જીવનમાં આ વચનો મૂર્તિમાન અનુભવાય છે. ખૂબ વિશાળ બી.એ.પી.એસ. સ્વામિનારાયણ સંસ્થાની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન કરતા હોવા છતાં તેમને મન અગ્રિમતા ભગવાનની જ છે, ભગવાનની ભક્તિની જ છે, ગુરુની જ છે. તા. ૫-૨-૨૦૦૩, મહા સુદ ૪, બુધવારને દિવસે દિલ્હી ખાતે સ્વામિનારાયણ અક્ષરધામ સંકુલમાં બંધાયેલા શિખરબદ્ધ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા નિમિત્તેનો યજ્ઞ હતો. આગલે દિવસે રાત્રે લગભગ ૨-૦૦ વાગ્યા સુધી તમામ વ્યવસ્થા ચકાસીને હું સૂવા ગયો. ત્યારબાદ આત્મકીર્તિ સ્વામી વગેરે સંતોએ પ્રતિષ્ઠિત થનાર મૂર્તિઓ યજ્ઞશાળાની વેદિકા પર પધરાવી દીધી. સાધારણ રીતે પ્રમુખસ્વામી મહારાજ યજ્ઞમાં સવારે ૯-૦૦ વાગ્યા પછી પધારતા હોય છે, પરંતુ આગલા દિવસે જ તેમણે જણાવેલું કે હું સવારે ૭-૩૦ વાગે યજ્ઞમાં આવી જઈશ. તેથી સવારે ૬-૦૦ વાગ્યાથી અમે વ્યવસ્થાને આખરી ઓપ વેગપૂર્વક આપતા હતા. સ્વામીશ્રી નિર્ધારિત સમયે પધાર્યા. તેઓએ આસન ગ્રહણ કરતાં પહેલાં જ ચારે તરફ દૃષ્ટિ કરી લીધી હતી. એક જ નજરે ક્યાં કંઈ ખામી છે તે માપી લેવાની તેમની આગવી વિશેષતા છે. સમગ્ર મંડપની સાઇઝ જરા વિચિત્ર હોવાથી સ્ટેજ પરનો મુખ્ય કુંડ તેમજ યજ્ઞશાળાનું મધ્યબિંદુ બરાબર ગોઠવાયું ન હતું. અક્ષર-પુરુષોત્તમ મહારાજની મૂર્તિ સ્ટેજને મધ્યબિંદુ બનાવીને સંતોએ પધરાવી હતી. જ્યારે મંડપની વિચિત્ર સાઇઝ ને કારણે જ સ્ટેજ પર ચાર કુંડ કર્યા હોવાથી મુખ્ય કુંડ મધ્યમાં હતો નહીં. પરિણામે મુખ્ય મૂર્તિઓ મુખ્ય યજ્ઞકુંડથી થોડી દૂર હતી. વળી, કોઈપણ કારણોસર મૂર્તિ ગોઠવનારાઓએ કંઈક એવી ભૂલ કરી હતી કે મુખ્યકુંડની બરાબર સામે પ્રમુખસ્વામી મહારાજની મૂર્તિ આવી ગઈ હતી. કાર્યની અતિવ્યસ્તતા તથા વહેલો કાર્યક્રમ ગોઠવાયો હોવાથી અમારી દૃષ્ટિ સવારમાં પણ ત્યાં પડી જ ન હતી. આત્મસ્વરૂપ સ્વામી તથા બીજા ઘણા સંતો સવારથી સેવામાં આવી ગયા હતા, પણ કોઈની દૃષ્ટિ તે તરફ ગઈ જ ન હતી. સ્વામીશ્રી યજ્ઞશાળામાં મુખ્ય કુંડ પાસે આવ્યા કે તરત જ મને કહે, 'સામે જો, ખબર પડતી નથી? કઈ રીતે મૂર્તિઓ મૂકી છે.' મારી નજર ગઈ. ભૂલ તો હતી જ. કોઈ રીતે બચાવ કરવો શક્ય ન હતો. ભગવાન સ્વામિનારાયણ અને અક્ષરબ્રહ્મ ગુણાતીતાનંદ સ્વામીની મૂર્તિઓ - અક્ષરપુરુષોત્તમ મહારાજ જુ દી જગ્યાએ ગોઠવ્યા હતા! તેથી ભૂલ સ્વીકારી લીધી. સ્વામીશ્રીએ એકદમ ઊંચા અવાજે પોતાની મૂર્તિ દૂર કરી ત્યાં ભગવાન સ્વામિનારાયણની અક્ષરપુરુષોત્તમ મહારાજની મૂર્તિ મૂકવા આગ્રહ કરવા લાગ્યા. મેં ભક્તિજીવન સ્વામીને વાત કરી. તેઓ કહે, 'લોખંડની એંગલથી મૂર્તિઓને ફિટ કરી છે, એટલે ખોલતાં સમય ઘણો જશે.' સ્વામીશ્રી તો કહ્યે જ જતા હતા કે મૂર્તિઓ બદલો. પોતાની મૂર્તિ કોઈપણ સંજોગોમાં દૂર કરાવવા તેઓ મક્કમ રહ્યા. સ્વામીશ્રીનો પુણ્યપ્રકોપ નિહાળીને સંતોએ તાત્કાલિક તેમની મૂર્તિને બદલે ત્યાં ઘનશ્યામ મહારાજની મૂર્તિ પધરાવી દીધી. ત્યારબાદ સ્વામીશ્રીએ શાંતિથી, આનંદપૂર્વક સમગ્ર વિધિ કરી. બપોરે તેઓ ઠાકોરજીને જમાડી રહ્યા હતા ત્યારે મેં માફી માંગતાં કહ્યું કે, મૂર્તિઓ ગોઠવવા અંગે મારી ભૂલ થઈ ગઈ હતી. આપ માફ કરજો. સ્વામીશ્રી ભોજન ગ્રહણ કરતાં કરતાં, શાંતિથી, ગંભીરપણે અને મક્કમપણે વાક્ય બોલ્યા, 'ભૂલ ન જ થવી જોઈએ. સમજી રાખો, જેટલા ભગવાનને દૂર કરશો તેટલા તમે દૂર થઈ જશો.' સ્વામીશ્રીના જીવનમાં ભગવાનની અગ્રિમતા તો છે જ, પરંતુ તે ભગવાન એટલે ધામમાં બિરાજમાન ભગવાન જ નહીં, પરંતુ પોતાની સાથે વિચરણ કરી સેવાનો લાભ આપતા હરિકૃષ્ણ મહારાજ પણ! હરિકૃષ્ણ મહારાજ પ્રત્યે પૂર્ણ દિવ્યભાવથી તેઓ કેવા જોડાયા છે તે એક પ્રસંગે ખ્યાલ આવ્યો. તા.૨૭-૩-૨૦૦૪, ચૈત્ર સુદ ૬ના રોજ નડિયાદમાં બિશપ હેબરને શ્રીજીમહારાજ મળ્યા હતા તે સ્થળના મંદિરની મૂર્તિ-પ્રતિષ્ઠા નિમિત્તેનો યજ્ઞ હતો. યજ્ઞશાળામાં તમામ તૈયારીઓ ચાલતી હતી. ધારેલા સમય કરતાં સ્વામીશ્રી અડધો કલાક વહેલા પધાર્યા. સ્વસ્તિક-તિલક- કંકણબંધન પછી હરિકૃષ્ણ મહારાજનું ષોડશોપચાર પૂજન આરંભાયું. હરિકૃષ્ણ મહારાજને પંચામૃતથી સ્નાન કરાવવાનું હતું. પંચામૃત અને પાણી બંને રહી શકે તેવું પહોળા મુખવાળું વાસણ આવી શક્યું નહીં, એટલે એક ઊંડી તપેલી લઈ, તેમાં તુલસીપત્ર મૂકી હરિકૃષ્ણ મહારાજનું સ્થાપન કર્યું. ઠાકોરજીનાં ચરણતળેની બેઠકને મેં મારી બે આંગળીઓથી દબાવી રાખી, જેથી સ્નાન કરાવીએ તે દરમ્યાન કોઈ અકસ્માત સર્જાય નહીં. ભદ્રેશ સ્વામી અને સંતો પંચામૃતની સામગ્રી વારાફરતી સ્વામીશ્રીને આપતા હતા. પંચામૃત સ્નાન પૂર્ણ થયા બાદ મને વિચાર આવ્યો કે મેં નીચે રાખેલી આંગળીઓ ઠાકોરજીના બંને હાથ પાસે લાવીને મૂર્તિને થોડી ઊંચકું જેથી સ્વામીશ્રીને તેમના હાથ વધારે ઊંડા લઈ જવા ન પડે અને સારી રીતે સ્નાન કરાવી શકે, પરંતુ તેમ કરતાં મારી આંગળીઓનું બૅલેન્સ ગયું અને ઠાકોરજી પંચામૃત ભરેલી તપેલીમાં આડા પડી ગયા. સ્વામીશ્રીએ આ જોયું. તુરંત ઠાકોરજીને ઊંચકી લીધા, નેત્રો વિહ્વળ બની ગયાં. નેત્રોના ખૂણા લાલ બની ગયા. આંખો ભરાઈ આવી. મને ભૂલ બદલ ઠપકો આપવો જરૂરી હતો, પરંતુ તેઓ તો ઠાકોરજી પ્રત્યેની સંવેદનામાં ગરકાવ થઈ ગયા હતા. પોતેજ મૂર્તિને મારી તરફ કરીને કહે 'પગે લાગ, પગે લાગ.' હું પગે લાગ્યો. માફી માંગી, પરંતુ તે સમયના હરિકૃષ્ણ મહારાજ પ્રત્યેની તેમની પ્રત્યક્ષ ભક્તિનાં દર્શન હું ક્યારેય ભૂલી શકતો નથી. ભગવાન પ્રત્યે આવી પ્રત્યક્ષ ભક્તિ અને સર્વ કાર્યમાં અગ્રિમતા ત્યારે જ બને કે તેમણે ભગવાનનો જેમ છે તેમ માલ માન્યો હોય. તેનો એક પ્રસંગ જાણીએ. તા.૩-૨-૧૯૯૨, પોષ વદ અમાસ, સોમવારે સારંગપુરમાં બપોરે ભોજન દરમ્યાન સંતો શિક્ષાપત્રીના શ્લોકો બોલ્યા. ત્યાર-બાદ મળનાર હરિભક્તોને મળી લીધું. હજુ રાજકોટથી રાજ્યના માર્ગ અને મકાન વિભાગના ઉચ્ચ અધિકારીઓ વગેરે મળવા આવવાના બાકી હતા. એટલે આસન પર બેસી રહ્યા. સ્વામીશ્રી પાસે એક-બે સંતો જ હતા. સ્વામીશ્રી ચરણકમળ લાંબા કરતાં કરતાં સ્વગત બોલતા હતા કે 'સારામાં સારો લાભ થઈ ગયો.' કોઈ પણ પ્રસંગના પૂર્વાપર અનુસંધાન વગરના આ વાક્યનો શો અર્થ હોઈ શકે? જીવનમાં ભગવાન અને સંતની પ્રાપ્તિને તેઓ સતત વિચારતા હશે ને! ભગવાન અને ગુરુવર્યોની પ્રાપ્તિનો કેફ સતત તેઓ ઘૂંટ્યા જ કરે છે. તેને કારણે 'પિયા પાયા તો ફિર ક્યા સોના' જેવી તેમની સ્થિતિ છે તેનો એક પ્રસંગ સ્મરણમાં રમ્યા કરે છે. તા. ૨૬-૨-૧૯૯૬, ફાગણ સુદ ૮, સોમવારના રોજ સ્વામીશ્રી મહેસાણા હતા. બપોરે ઠાકોરજી જમાડ્યા તે દરમ્યાન છાત્રોનો પરિચય મેળવ્યો. ભોજન બાદ હરિભક્તોને મળ્યા. તેમાં જ બપોરે ૨-૨૨નો સમય થઈ ગયો હતો. હવે સ્વામીશ્રી આરામમાં પધારે તે તૈયારીઓ ચાલતી હતી. મેં ઊભા થઈને આળસ મરડી. સ્વામીશ્રી મારી સામે જોઈને કહે 'શું પંડિત!' મેં કહ્યું, 'બસ! હવે ચાલો આરામ કરવા.' સ્વામીશ્રી કહે, 'સૂવું જ છે ને! અનંત જન્મો સુધી સૂતા હતા. શાસ્ત્રીજી મહારાજ અને યોગીજી મહારાજે જગાડ્યા, બાકી સૂતા જ હતા. હવે જાગવાનું છે. ભજન-ભક્તિ-સેવા એ જાગવું, આપણે બીજુ શું કરી શકીએ? આ કરી લેવું. જગતના લોકો સૂતા છે તેમાં આપણે જાગવું.' ભગવાનના ભજન પ્રત્યે જાગૃતિ હોય, પરંતુ જો સંસારની વાસ્તવિકતાનો ખ્યાલ ન હોય તો સાધક ગમે ત્યારે સંસારમાં ફસાઈ જાય તે નક્કી નહીં. સ્વામીશ્રી તો અનાદિ સિદ્ધ છે. તેઓ સંસારને સ્પષ્ટપણે હાથમાં જળના બુંદની જેમ જોઈ શકે છે. અને તેથી જ અનેકને સંસાર છોડાવી ભગવાન તરફ જોડે છે. તેનો એક પ્રસંગ જાણીએ. તા. ૩૦-૫-૧૯૮૭ના રોજ સ્વામીશ્રી રાજકોટમાં બિરાજમાન હતા. બપોરે એક હરિભક્તની સાંસારિક ગૂંચ ઉકેલવા પોતાના ખંડમાં બેઠા. બપોરે ૨-૩૫ વાગ્યા સુધી તેમની ખાનગી ચાલી. પછી તે હરિભક્ત ગયા એટલે સ્વામીશ્રી પોઢવા પધાર્યા. અમે સૌ સંતો પલંગ ફરતે બેસી ગયા. સ્વામીશ્રી કહેવા લાગ્યા, 'સંસારનું દુઃખ કેવું છે!! દુઃખ દુઃખ અને દુઃખ, ખરેખર ખરી વાત છે. તેમાં પડવા જેવું જ નથી. સૂકો રોટલો ખાઈને પણ સત્સંગમાં પડ્યા રહેવું, પણ સંસારમાં પડવા જેવું નથી.' એક સંત કહે, 'તો પણ શા માટે લોકો સંસારમાં પડતા હશે?' સ્વામીશ્રી કહે, 'એ જ આશ્ચર્ય! ન ભગવાનનું સુખ આવે, ન સંસારનું સુખ.' નારાયણચરણ સ્વામી કહે, 'સંસાર છે સુખદુઃખનો દરિયો.' સ્વામીશ્રી કહે, 'સુખદુઃખનો નહીં, દુઃખ દુઃખનો દરિયો.' આમ કહી આરામમાં પધાર્યા.
-
ભક્તિના સાગર સ્વામીશ્રી
તા. ૧૪-૧૦-૧૯૯૬ - પરમ પૂજ્ય પ્રમુખસ્વામી મહારાજ વેલિંગ્ટન(ન્યૂઝીલેન્ડ)માં સત્સંગ-પ્રવાસમાં પધાર્યા હતા. ગોવિંદભાઈ પટેલનું મકાન સ્વામીશ્રીનું નિવાસસ્થાન. સાંજે હરિભક્તો સાથે મુલાકાત સંપન્ન થઈ ગઈ. પત્રવાંચન પણ પૂર્ણ થઈ ગયું. ઠંડી સખત હતી. સાયંસભા ૭-૦૦ કલાકે શરૂ થવાની હતી. સત્સંગસભાનું સ્થળ હતું : એવલન ઇન્ટરનેશનલ સ્કૂલ. નિવાસસ્થાનથી આ સ્કૂલમાં પહોંચતાં ત્રણ મિનિટ જ થાય, એટલી નજીક. હજી ૬-૩૦ વાગ્યા હતા. સ્વામીશ્રી કહે, 'ચાલો, સભામાં જઈએ.' મેં કહ્યું, 'હજી સભાને વાર છે. સત્સંગસભાનો પ્રારંભ કરનારા સંતો પણ અત્યારે જ નીકળ્યા છે. હજી સભા શરૂ પણ નહીં થઈ હોય.' એમ કહી સભાકાર્યક્રમનું કાર્ડ પણ મેં દર્શાવ્યું. 'નવરા બેસી રહીએ, એના કરતાં દર્શન, ભજન થાય ને!' એમ કહી સ્વામીશ્રી સભામાં જવા નીકળ્યા. સંતોએ આવીને અગમચેતીથી વહેલા સભા શરૂ કરી દીધી હતી. સ્વામીશ્રી સભામાં પધાર્યા ત્યારે વિશ્વસ્વરૂપ સ્વામી કીર્તન ગાતા હતા - 'કરોડો કરોડો વંદન ગુરુદેવનાં ચરણમાં...' મંચ પર સોફામાં બેસતા પહેલાં સ્વામીશ્રી ઊભા રહ્યા ને મને બોલાવીને કહે, 'સાત વાગ્યાનું કહેતો હતો ને?! જો, ભજન થાય છે કે નહીં? વહેલા આવીએ તો ભક્તિ થાય.' તા. ૧૫મી ઑક્ટોબરના દિવસે પરમ પૂજ્ય સ્વામીશ્રી વેલિંગ્ટન(ન્યૂઝીલેન્ડ)થી સિડની(ઑસ્ટ્રેલિયા) જવાના હતા. તેથી સવારે સ્વામીશ્રીએ મને પૂછ્યું : 'આજે કેટલા વાગ્યે આપણી ફ્લાઈટ છે?' 'સાંજે પાંચ વાગ્યે.' 'ત્યાં કેટલા વાગ્યે પહોંચીશું ?' 'સાંજે પાંચ વાગ્યે.' 'સિડની કેટલા વાગ્યે પહોંચશું ? એમ પૂછુ છુ.' 'હા, પાંચ વાગ્યે જ.' 'કેમ એમ? ઊપડવાનો સમય અને પહોંચવાનો સમય એક જ?' 'હા. આમ તો આપણું ઉડ્ડયન ત્રણ કલાકનું છે. અને આ બંને શહેર વચ્ચે સમય તફાવત પણ ત્રણ કલાકનો છે, એટલે આપણે સિડની પહોંચીશું ત્યારે ત્યાં તો પાંચ જ વાગ્યા હશે.' 'આવું કેમ?' જાણે સ્વામીશ્રી અજાણ હોય તેમ પૂછ્યું. 'આપણે એલ.એ.(અમેરિકા)થી અહીં આવ્યા, ત્યારે ઇન્ટરનેશનલ ડેટલાઇન ઓળંગી હતી, તેમાં આપણે એક આખો દિવસ ગુમાવ્યો, ચોવીસ કલાક ગુમાવ્યા છે, તેનો હિસાબ બાકી છે, એટલે આ રીતે વળતર મેળવીશું.' 'લે, મોટો હીરાનો વેપારી હોય, એવી વાત કરે છે ! હિસાબ, વળતર ગુમાવ્યું...' પછી કહે, 'આપણે ગુમાવ્યું છે શું? આપણે તો બધે જ ભક્તિ કરી છે, સત્સંગ કરાવ્યો છે. સૌ હરિભક્તોને રાજી કર્યા છે, મંદિરોમાં પ્રતિષ્ઠા, શિબિર કર્યાં છે - એમ ભજન કર્યું છે. ભજન ન કર્યું હોય તો ગુમાવ્યું કહેવાય.' પરમ પૂજ્ય સ્વામીશ્રી સિડની(ઑસ્ટ્રેલિયા) પધાર્યા હતા. સંજયભાઈ મહેતાના આવાસમાં તેઓ વિરાજતા હતા. મુમુક્ષુ બ્રહ્મભટ્ટ (વડોદરાનો) નામનો કિશોર સ્વામીશ્રી પાસે આવીને બેઠો. સંતોએ પરિચય આપ્યો, 'સ્વામી, આ મુમુક્ષુ...' સ્વામીશ્રી કહે, 'આ મુમુક્ષુ અને એના પિતા પણ મુમુક્ષુ. એના દાદાય મુમુક્ષુ, ઠેઠ ભગતજી મહારાજના વખતથી આ પરિવારમાં સત્સંગ છે.' પછી બોલ્યા, 'આ મુમુક્ષુ. એના પિતા - સુભાષ, એના પિતા - ગોરધનભાઈ, એના પિતા - પ્રહ્લાદજી દાજી. એ દાજીભાઈને ભગતજી મહારાજનો સત્સંગ અને અક્ષરપુરુષોત્તમ મહારાજની નિષ્ઠા દૃઢ હતી.' મુમુક્ષુ તેના પૂર્વજોની નામાવલિ સાંભળી અતિ પ્રસન્ન થઈ ગયો. 'મારી પાંચ પેઢીનાં નામ સ્વામીશ્રી જાણે છે?!' તે સ્વામીશ્રીનાં ચરણોમાં નમી પડ્યો. આત્મીયતા કેળવવાનીકેવી અનોખી રીત! અક્ષરપુરુષોત્તમ મહારાજ પારસમણિ છે, તેનો સંબંધ પામનારા સૌ કોઈ સુવર્ણરૂપ છે. આવા અણમોલ ભક્તોને સ્વામીશ્રી કેમ યાદ ન કરે? એમને ક્યારેય ભૂલે પણ કેવી રીતે? તા. ૨૯-૧૦-૧૯૯૬ના રોજ પરમ પૂજ્ય સ્વામીશ્રી સાથે અમે સંતો પર્થ(ઑસ્ટ્રેલિયા)થી સિંગાપોર જવાના હતા. પર્થના વિમાનમથક પર પ્રતીક્ષાલયમાં અમે સૌ બેઠા હતા. વિમાનમાં બેસવા માટે બે ગ્રૂપમાં બોર્ડિંગ રાખવામાં આવ્યું હતું. સ્વામીશ્રી અને સાથે સેવક નિર્ભયસ્વરૂપ સ્વામી લિફટ દ્વારા વિમાનમાં બેસવાના હતા. અમે અન્ય સંતો પગથિયાંથી નીચે ઊતર્યા અને પગથિયાં દ્વારા વિમાનમાં પ્રવેશવાના હતા. અધિકારીઓએ મહાનુભાવ તરીકે સ્વામીશ્રીને પ્રથમ આમંત્ર્યા. લિફ્ટ દ્વારા સ્વામીશ્રી વિમાનમાં સિંગાપોર ઍરલાઇન્સના વિમાનમાં પ્રવેશ્યા ત્યારે વિમાનમાં કોઈ જ નહીં! અમે અન્ય સંતો હજુ વિમાનમાં પ્રવેશ્યા નહોતા અને હરિકૃષ્ણ મહારાજ (ઠાકોરજી) સંતો સાથે હતા. આથી વિમાનમાં પ્રવેશતાં જ સ્વામીશ્રી જરા ઉદાસ થઈ ગયા. ઠાકોરજી પહેલાં તેમને વિમાનમાં પ્રવેશ કરવો પડ્યો તે સ્વામીશ્રીને ન ગમ્યું. થોડી જ ક્ષણોમાં સંતોનું બોર્ડિંગ શરૂ થયું. સ્વામીશ્રી ક્યારનાય જાણે કોઈની આતુરતાથી રાહ જોતા બેઠા હતા. ઠાકોરજી પ્રિયવદન સ્વામીના હાથમાં હતા. તે વિમાનમાં પ્રવેશ્યા એટલે સ્વામીશ્રી એકદમ બોલી ઊઠ્યા, 'એય લાલા! ઠાકોરજીને જલદી અહીં પધરાવો.' સીટના આર્મરેસ્ટ પર ઓશીકું રાખી તેમણે ઠાકોરજી પધરાવ્યા. જાણે ખૂબ મોટો અપરાધ થઈ ગયો હોય તેમ સ્વામીશ્રીએ હાથ જોડીને દાસભાવે ક્ષમાયાચના કરી, નિર્નિમિષ દૃષ્ટિએ દર્શન, પ્રાર્થના કરતા રહ્યા, પછી માળા ફેરવવા માંડ્યા. 'મોહનજીની મૂરતિ મારી આંખ્યુંના ચશમાં રે, એ વિના મુને કાંઈ ન સૂઝે રાત ને દિનમાં રે; હું જીવું છુ એને જોઈને એ છે પ્રાણ મારા દેહમાં રે, રટું માળા એના નામની પડું પળે પળે પગમાં રે...' સ્વામીશ્રી ભક્તિસાગર છે. સમય થતાં અમે સૌ સંધ્યાઆરતી, અષ્ટક બોલ્યા. ધર્મયાત્રામાં નાનકડો હરિ (બકુલભાઈ મહેતાનો પુત્ર) સાથે હતો. સ્વામીશ્રી કહે, 'વાણિયો યાદશક્તિવાળો છે. આરતી, અષ્ટક મોઢે બોલ્યો.' 'હું વાણિયો નથી.' 'તો?' 'હું સ્વામિનારાયણ છુ. તમે સ્વામિનારાયણ તો હું પણ સ્વામિનારાયણ.' સ્વામીશ્રીએ હસતાં હસતાં સિદ્ધાંતવચન ઉચ્ચાર્યું, 'અમે ક્યાં સ્વામિનારાયણ છીએ? અમે તો સ્વામિનારાયણના દાસ છીએ.' હજી થોડી ક્ષણ પૂર્વની એમની દાસત્વમુદ્રા અને અત્યારે દાસત્વવચનો હૃદયને આંદોલિત કરી ગયાં.
-
કરુણાસાગર પ્રમુખસ્વામી મહારાજ
અમને પાંચ સંતોને સંસ્કૃતમાં વેદાંત-વ્યાકરણ-ન્યાય વગેરેના વિશેષ અભ્યાસ અર્થે સ્વામીશ્રીએ બેંગલોરમાં રહેવાની આજ્ઞા કરી હતી. સન ૧૯૯૪માં અમારો અભ્યાસ વિવિધ પ્રકારના શાસ્ત્રીય જ્ઞાનથી પૂર્ણતાના આરે પહોંચ્યો હતો, ત્યારે સ્વયં કરુણાગંગારૂપી સ્વામીશ્રી અમને ભક્તિભીના કરવા માટે બેંગલોર પધાર્યા. ભક્તિ વિના જ્ઞાન શુષ્ક ન બની જાય, જ્ઞાનની ગરિમા ભક્તિના રંગે રંગાવાથી જ વધે છે, એ શીખ આપવા જ જાણે પધાર્યા. શ્રીદેરીવાળા રમેશભાઈ પટેલના નિવાસસ્થાને સ્વામીશ્રીનો ઉતારો હતો. શ્રીનગર વિસ્તારમાં અમારો સંતનિવાસ હતો. અમારી બાજુ માં અતિ ભાવિક, ભક્તિ સંપન્ન દક્ષિણ ભારતીય મુમુક્ષુ શ્રી પૂર્ણાનંદ ગુપ્તાનો આવાસ હતો. સ્વાસ્થ્યને અનુલક્ષી સ્વામીશ્રીની પધરામણી એ અરસામાં બંધ હતી, પરંતુ પૂર્ણાનંદ ગુપ્તાના વિશુદ્ધ પ્રેમ અને ભક્તિથી સ્વામીશ્રી એમના ઘરને પાવન કરવા પધાર્યા. શ્રીહરિના અખંડધારક સ્વામીશ્રીના કુંકુમથી અંકિત ચરણારવિંદ કાપડમાં અંકિત કરાવવાની એમની અંતરની મહેચ્છા હતી. સદા દાસભાવે વર્તનાર સ્વામીશ્રી તો ત્રિકાળમાંય આમાં સંમતિનો સૂર ન પુરાવે, પરંતુ ભક્તિભાવથી છલકાતા ભક્તહૃદય પૂર્ણાનંદ ગુપ્તાએ કોઈ ન જાણે એ રીતે કાપડનીયે એવી કરામત ગોઠવી કે સ્વામીશ્રી ચાલે એટલે એમનાં ચરણારવિંદ સફેદ કાપડમાં અંકિત થાય. ઉપર પુષ્પ અને નીચે આ કાપડ. અને એની નીચે કુંકુમ. પરંતુ ચતુર શિરોમણિ સ્વામીશ્રી પળવારમાં પરિસ્થિતિને પામી ગયા. નતમસ્તકે સદા દાસભાવને વરેલા સ્વામીશ્રી બાજુ માં ચાલી ઘરમાં પ્રવેશ્યા. પૂર્ણાનંદ ગુપ્તાએ અહોભાવથી ગુપ્ત દાસભાવે વર્તનાર સ્વામીશ્રીની દાસત્વભક્તિની પૂર્ણતાને પિછાણી. ત્યાં ઊભેલા તમામનાં હૈયાં સ્વામીશ્રીની દાસત્વ-ભક્તિને વંદી રહ્યા. પધરામણી પૂર્ણ કરી સ્નેહભીના સ્વામીશ્રીએ અંતરની ઇચ્છાને વ્યક્ત કરી, 'મારે સંતનિવાસમાં જવું છે.' અમે પાંચેય સંતો નીચે જ હતા, સ્વામીશ્રીને વિનંતીના સૂરમાં સમજાવ્યું : 'બાપા! દાદર ખૂબ સાંકડો છે, આપને ખુરશી દ્વારા ચઢાવી શકાય તેવી વ્યવસ્થા થઈ શકે તેમ નથી. વળી, અમે તો દરરોજ આખો દિવસ આપના ઉતારે લાભ લઈએ જ છીએ, તેથી આપ આ કષ્ટ ન ઉઠાવો તો સારું. એવી અમારી વિનંતી છે.' પરંતુ સ્વામીશ્રીએ અંતર્યામીપણે અમારી અવ્યક્ત ઇચ્છાને નિહાળી હશે તેથી આવવાનો આગ્રહ રાખ્યો. સેવક સંતોની સહાયથી કષ્ટપૂર્ણ રીતે દાદર ચઢી સંતનિવાસને પાવન કર્યો. અમારી સાથે રહેલા ઠાકોરજીના સ્વરૂપ શ્રી દક્ષિણેશ્વર મહારાજનાં દર્શન કરી અમારા ટેબલ પર રહેલા પ્રત્યેક પુસ્તકને એમનાં કરકમળ દ્વારા સ્પર્શી જ્ઞાનમાં ભક્તિની સુવાસ ભરી દીધી. વિવેકસાગર સ્વામીએ કહ્યું, 'બાપા! બધા ખૂબ સારું ભણે, શાસ્ત્રીજી મહારાજે સ્થાપેલા અક્ષરપુરુષોત્તમ સિદ્ધાંતની સારી રીતે પુષ્ટિ કરે એવા વિદ્વાન થાય તેવા શુભ આશીર્વાદ આપો.' સ્વામીશ્રીએ દરેકને અંતરના આશીર્વાદથી લાભાન્વિત કર્યા. દરેકને ભેટ્યા. ચિર યાદગીરી માટે સાથે ફોટો પડાવી દિવ્ય સ્મૃતિ આપી. સ્વામીશ્રીના અમીમય આશીર્વાદથી અમે કૃતકૃત્ય થઈ ગયા. આજે પણ એ કરુણામૂર્તિની દિવ્ય છબિ માનસપટલને ઝકૃત કરી રહેલી છે કે, 'તારી કરુણાનો કોઈ પાર નથી.' સૈદ્ધાંતિક પુરુષ : બેંગલોરથી અમે ભણનાર પાંચ સંતો સ્વામીશ્રીનો દિવ્ય લાભ લેવા હૈદરાબાદ ગયા હતા. સ્થાનિક મુમુક્ષુ શ્રી મહેન્દ્રભાઈ પટેલને ત્યાં સ્વામીશ્રીનો ઉતારો હતો. એક દિવસ બપોરે સ્વામીશ્રી ઠાકોરજી જમાડી, પોતાના શયનકક્ષમાં આરામમાં જતા હતા. અમે પાંચેય સંતો શયનદર્શન માટે અંદર ગયા. અમને આવેલા જોઈ સ્વામીશ્રીને વાત કરવાની ઊલટ આવી ગઈ. પલંગમાં પોઢવાને બદલે સોફામાં વિરાજ્યા. મીઠા સ્વરે આવકાર આપી અમને બેસાડ્યા ને વાત માંડી, 'તમે બધા સંસ્કૃત ભણો છો તો આપણો સિદ્ધાંત દૃઢ કરવો. શાસ્ત્રીજી મહારાજે પ્રવર્તાવેલો સિદ્ધાંત સો ટકા સાચો છે. એની પુષ્ટિ થાય એવું ભણવું, ભગવાન શ્રીજીમહારાજ સાકાર છે. અક્ષરધામમાં દિવ્ય સ્વરૂપે બિરાજે છે, નિરાકાર નથી. શાસ્ત્રીજી મહારાજનો દાખડો સફળ કરવો. આપણી ઉપાસના પ્રવર્તાવવી. આપણું તત્ત્વજ્ઞાન સર્વોપરી છે. શ્રીજીમહારાજ કર્તા-સાકાર-સર્વોપરી અને અત્યારે પ્રગટ છે.' ભોજન પછી ન બોલવાની ડૉક્ટરોની સૂચનાને અવગણીને, વણથંભે બારે મેઘ જાણે એક સાથે વરસતા ન હોય! તેમ સતત ૫૫ મિનિટ સુધી વરસ્યા. એ વખતે એમના મુખારવિંદ પર થાક અનુભવાતો હતો. હોઠ ધ્રૂજતા હતા. ક્યારેક ઉતાવળથી બોલાતા શબ્દો પણ તૂટતા હતા. ગંગાના પ્રવાહ સમાન ધસમસતા વાક્પ્રવાહને વચ્ચે રોકી શકાય તેમ પણ ન હતું. એમની અસ્મિતાથી છલકાતી સૈદ્ધાંતિક વાણી વિરમી ત્યારે અમને એવો અનુભવ થયો કે ભગવાન સ્વામિનારાયણે પ્રબોધેલો અને બ્રહ્મસ્વરૂપ શાસ્ત્રીજી મહારાજે પ્રવર્તાવેલો વૈદિક સિદ્ધાંત આજે સ્વામીશ્રીરૂપે મૂર્તિમાન વિચરી રહ્યો છે. વિદ્યાનુરાગી : સ્વામીશ્રીએ સન ૧૯૯૫ના જૂન માસમાં લંડનમાં વિશ્વપ્રસિદ્ધ સ્વામિનારાયણ મંદિરની મૂર્તિપ્રતિષ્ઠા પૂર્વે મને ત્યાં સત્સંગ-પ્રવૃત્તિની સેવામાં નિયુક્ત કર્યો હતો. મારે હજુ સંસ્કૃતની 'એમ.એ. ભાગ-૨'ની પરીક્ષા આપવાની બાકી હતી. મેં આગળ અભ્યાસ માટે સ્વામીશ્રીને પૂછતાં ઉમળકાથી હા પાડી. 'પુસ્તકો લઈ લેજે, વાંચવાનો સમય મળશે.' એમ કહી પુસ્તકો લેવડાવ્યાં. એમના અંતરના આશીર્વાદથી ફર્સ્ટ ક્લાસ સાથે હું ઉત્તીર્ણ થયો. આગળ પીએચ.ડી.નો અભ્યાસ કરવાની પણ એમણે વાત કરી. વિવેકસાગર સ્વામીની ઇચ્છા હતી કે તમે લંડન રહો છો તો ત્યાંથી પીએચ.ડી. કરો. મેં ઓક્સફર્ડ, કેમ્બ્રિજ વગેરે યુનિવર્સિટીઓમાં તપાસ કરાવી. ફર્સ્ટ ક્લાસ હોવાથી એડ્મિશન તો મળતું હતું, પણ સંસ્કૃત માધ્યમથી પીએચ.ડી. થઈ શકાતું ન હતું. તેથી સ્વામીશ્રીએ સત્સંગપ્રવૃત્તિ માટે મને નિયુક્ત કર્યો હતો તેનો વિચાર ન કરતાં દેશમાં આવી પીએચ.ડી. કરવાનું કહ્યું. પીએચ.ડી. સાથે ષડ્દર્શનો તથા અન્ય છ વિષયોની પરીક્ષા માટે પણ સંમતિનો સૂર પુરાવ્યો. સમયે સમયે પ્રત્યક્ષરૂપે તથા પરીક્ષાના પરિણામ પછી આશીર્વાદ પત્રોરૂપે ખૂબ પ્રોત્સાહન આપ્યું. જેથી ૧૩ વિષયમાં આચાર્ય અને વિદ્યાવારિધિ(પીએચ.ડી.)નો ૩૩ વર્ષનો અભ્યાસ ૧૮ વર્ષમાં પૂર્ણ થઈ શક્યો. આજે આનો વિચાર કરીએ તો એવું લાગે કે આ બુદ્ધિ ચાતુર્યનું પરિણામ નથી, પરંતુ સ્વામીશ્રીના પ્રોત્સાહન, આશીર્વાદપત્રો અને વિદ્યાનુરાગિતાનું જ પરિણામ છે. તેથી જ તો શ્રીહરિલીલામૃતની પંક્તિ સ્વામીશ્રીમાં જીવંત જણાય છે. 'શ્રીજી સ્વામિ કહે સુસંત અમને વિદ્યા ભણે તે ગમે, માટે સ્નેહ સમેત નિત્ય ભણજો વિદ્યા વિશેષે તમે; પુષ્ટી સંતત સંપ્રદાય તણિ તો વિદ્વાનથી થાય છે, જો વિદ્વાન ન હોય સાધુજન તો તે પંથ નિંદાય છે...' (શ્રીહરિલીલામૃત ૧/૧૪/૩૫)
-
અમે દીન હીન આવ્યા તમે પ્રેમથી સ્વીકાર્યા.. લેખ-૨
સન 1998માં વસંત પંચમીના ઉત્સવ વખતે સ્વામીશ્રી 20 દિવસ અટલાદરા બિરાજ્યા હતા. એ સમયે જુદા જુદા વિસ્તારના હરિભક્તોને તેઓનાં સમીપ-દર્શનનો લાભ મળ્યો હતો. એમાં એક દિવસ પાવીજેતપુર વિસ્તારના હરિભક્તોનો સમીપ દર્શનનો વારો હતો. એ દિવસોમાં ‘વરધી’ નામના એક આદિવાસી ગામના લોકો સત્સંગમાં નવા નવા જોડાયા હતા. આ ગામના ત્રીસેક હરિભક્તો અટલાદરા સ્વામીશ્રીનાં દર્શને આવેલા. પરંતુ ગોઠવેલા વારા મુજબ પાવીજેતપુર વિસ્તારના હરિભક્તોનો સમીપ દર્શનનો સમય તો પૂરો થઈ ગયો હતો. હવે વડોદરા શહેરના હરિભક્તો માટે સમીપ દર્શનનો વારો હતો. વળી, તે દિવસે રવિવાર હોવાથી હરિભક્તોની સંખ્યા ઘણી હતી. હું સ્વામીશ્રીની બાજુમાં જ બેઠો હતો. મારી નજર વરધીથી આવેલા પેલા આદિવાસી ભક્તો ઉપર પડી. હું ધીમે રહીને તેમના તરફ પ્રયત્ન કરતો હતો ત્યાં સ્વામીશ્રીએ મને પૂછ્યું, ‘ક્યાં જાય છે??’ મેં કહ્યું, ‘અમારા વિસ્તારના કેટલાક હરિભક્તો આવ્યા છે એમને હું મળી લઉં અને એમને કહું કે તમે દૂરથી દર્શન કરજો. આજે આપણા વિસ્તારનો વારો પૂરો થઈ ગયો છે. આજે વડોદરા શહેરના હરિભક્તોનો વારો છે.’ એ સાંભળીને સ્વામીશ્રી મને કહેઃ ‘આજે વડોદરા શહેરના 3,000 હરિભક્તો મળવાના છે, એમાં તમારા વિસ્તારના 30 કંઈ વધારે પડવાના છે? વળી એમને પાછું દૂર દૂર જવાનું હોય, એટલે એ બધાને પહેલાં નજીક લઈ લો.’ એ 30 હરિભક્તોને પ્રથમ લાઇનમાં લીધા અને ખૂબ શાંતિથી મળ્યા. એ આદિવાસી ભક્તો રાજી રાજી થઈ ગયા. પછી સ્વામીશ્રી મારો હાથ પકડીને ધીમે રહીને કહેઃ ‘આ લોકો કેટલે દૂરથી આવે છે? આ બધાને લાભ ક્યારે મળે? આપણે એમના વિસ્તારમાં જઈને લાભ આપવો છે.’ મારું કાંડુ દબાવી કહેઃ ‘અત્યારે કોઈને કહેવાનું નહીં પણ આપણું નક્કી છે!’ સ્વામીશ્રીની આ કરુણાથી હું તો સ્તબ્ધ બની ગયો. થોડા જ સમયમાં સ્વામીશ્રીએ ગોંડલથી ટપાલ લખી કે અમે બોડેલી અને પંચમહાલના પછાત વિસ્તારમાં વિચરણ માટે આવીએ છીએ. અહીંની એપ્રિલ મહિનાની અસહ્ય ગરમીને લીધે સંતો બધા સ્વામીશ્રીના વિચરણ માટે ના પાડે. સંસ્થાના વરિષ્ઠ સંતોનો પણ આગ્રહ હતો કે આવી ગરમીમાં સ્વામીશ્રીનું વિચરણ ન ગોઠવાય તો સારું, કારણ કે આ ઉંમરે તેમનું સ્વાસ્થ્ય બગડી શકે છે. અમને પણ થયું કે બધાની વાત સાચી છે. આથી, એ વખતે સ્વામીશ્રી સુરેન્દ્રનગર બિરાજતા હતા ત્યાં અમે ખાસ ના પાડવા જ ગયા. અમે સ્વામીબાપાને વિનંતી કરતાં કહ્યું, ‘બાપા! આપ ન પધારો તો સારું. તમારી ઇચ્છા હોય તોય અમારી ઇચ્છા નથી.’ આ સાંભળી સ્વામીશ્રી એકદમ ભાવમાં આવી ગયા ને કહેઃ ‘તમે અમને કેવા સમજો છો? અમે જ્યાં જ્યાં જઈશું ત્યાં ત્યાં વાતાવરણ અનુકૂળ થઈ જશે, ચિંતા ન કરતા. અમારો ત્યાં આવવાનો કાર્યક્રમ નક્કી જ છે.’ અને સન 1998ના એપ્રિલ મહિનાની અસહ્ય ગરમીમાં અહીંના અંતરિયાળ અને ડુંગરાળ આદિવાસી પ્રદેશમાં 12 દિવસ પધારી સ્વામીશ્રીએ અદ્ભુત સત્સંગલાભ આપ્યો! અમે એ.સી.ની બધી સગવડ કરેલી પણ એવી મહેર કરી કે એ દિવસોમાં વાદળછાયું વાતાવરણ રહ્યું. ઠંડો પવન રહ્યો અને બિલકુલ ગરમી કપાઈ ગઈ! સ્વામીશ્રીનો એ લાભ આદિવાસીઓને માટે જીવનભરનું અણમોલ ભાથું બની રહ્યું. સ્વામીશ્રીને અનેક તકલીફો પડી, તેમણે ખૂબ કષ્ટો સહન કર્યાં, પરંતુ આમ છતાં 12 દિવસના વિચરણ પછી તેઓ હાલોલથી છૂટા પડતા હતા ત્યારે અમને લાડુનો પ્રસાદ આપીને કહેઃ ‘આપણું વિચરણ સારું થયું!’ સ્વામીશ્રી અમદાવાદ જવા વિદાય થયા. રવિવારનો દિવસ એટલે ટ્રાફિક વધારે. સ્વામીશ્રીની ગાડીને એસ્કોર્ટ હતો એટલે સ્વામીશ્રી વહેલા શાહીબાગ મંદિરે પહોંચી ગયા. રવિસભા ચાલુ હતી. સભામાં સ્વામીશ્રીએ વિચરણનો અહેવાલ આપતાં કહ્યું, ‘અમે આદિવાસી વિસ્તારમાં ફરીને આવીએ છીએ. હરિભક્તો નાના છે, સમજદાર છે, ગરીબ છે, પણ સંસ્કારી છે.’ આ રીતે 45 મિનિટ સુધી બાપાએ આદિવાસી વિસ્તારનો વિચરણ રિપોર્ટ આપ્યો અને હરિભક્તોનાં અપાર ગુણગાન ગાયાં. સન 1998માં આદિવાસી વિસ્તારના પછાત ગામ ચૂલી ખાતે મંદિર બનાવીને સ્વામીશ્રીએ તેમાં પ્રતિષ્ઠા કરી તે સમયે પણ તેમણે કેટલાં કષ્ટો વેઠ્યાં હતાં. ચૂલી ગામ સાવ નાનું. સમ ખાવાના નામે પણ અહીં કોઈ સુવિધા નહીં! અહીં સ્વામીશ્રી પધાર્યા તે વખતે અમને એમ થયું કે આપણે સ્વામીશ્રીના ભોજનની વ્યવસ્થા સારા અને સરખા ઘરે રાખીએ. એટલે દેવગઢબારિયા સ્વામીશ્રીનું જમવાનું રાખેલું. પરંતુ મને સામેથી બોલાવીને સ્વામીશ્રી કહેઃ ‘સંતોનું જમવાનું ક્યાં છે?’ મેં કહ્યું, ‘આપના ભોજનની વ્યવસ્થા દેવગઢબારિયા રાખી છે.’ સ્વામીશ્રી કહેઃ ‘આટલો સરસ નાનો સરખો સંત આશ્રમ બની ગયો છે. અહીંયા જમવાનું રાખ્યું હોત તો નાના લોકોને લાભ મળત!’ એ આદિવાસી ભક્તના ઘરે જમવાની ઇચ્છા હોવા છતાં, સ્વામીશ્રી અમે કરેલી વ્યવસ્થાને ખોરવી નાંખવાને બદલે, સ્વામીશ્રી સામેથી પધરામણીએ આવ્યા. નીલકંઠભાઈના ઘરે સ્વામીશ્રી પધાર્યા. એમનું ઘર એટલે ઝૂંપડી જ. અંદર નીચે નમીને જવું પડે. અંદર અંધકાર, છાણ-માટી ને વાંસના લીંપણવાળી દીવાલો, ફરસ પણ એની જ. આવી સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં પણ તેઓને વણમાંગ્યે સ્વામીશ્રીએ આશીર્વાદ આપ્યા કે, ‘તમારાં ઘર સારાં થઈ જશે હોં...’ એમણે પ્રેમથી દૂધમાં બનાવેલાં અડદના વડાંનો એક ટુકડો તૂટેલી પાટ ઉપર બિરાજી સ્વામીશ્રી જમ્યા અને કહેઃ ‘ચૂલી મંદિરના પ્રતિષ્ઠા ઉત્સવની પ્રસાદીની રસોઈ જમી લીધી!’ એમનું દારિદ્ર ફીટવાની આ જાણે એંધાણી હતી! આમ, પ્રમુખસ્વામી મહારાજે આવાં અપાર કષ્ટો વેઠીને આ પછાત વિસ્તારમાં સત્સંગ વધાર્યો છે. બાર-બાર વખત સ્વામીશ્રીએ અહીં પધારી વ્યસન, વિષય અને વહેમમાં જીવન ગુજારતા લોકોને સત્સંગના માર્ગે વાળી ધર્મપરાયણ અને પવિત્ર જીવન જીવતાં કર્યા છે. ચોરી, લૂંટફાટ કરી પેટિયું રળતા લોકોને વાલિયામાંથી વાલ્મીકિ બનાવ્યા છે. સવારથી જ પશુ-પક્ષીઓનું ભક્ષણ કરતાં આ વનવાસી બંધુઓના મુખમાંથી પવિત્ર ‘સ્વામિનારાયણ’ મહામંત્રના નાદ સાંભળવા મળે છે. આ જ તો સ્વામીશ્રીએ વેઠેલાં અપાર કષ્ટોનું પરિણામ છે!
-
અમે દીન હીન આવ્યા તમે પ્રેમથી સ્વીકાર્યા.. લેખ-૧
સન 1988માં બોડેલી વિસ્તારમાં સત્સંગ પાંગર્યાને 10 વર્ષ થતાં હતાં. એટલે અહીંના આદિવાસી વિસ્તારના હરિભક્તોને જોરદાર ઉત્સાહ હતો કે આપણે દશાબ્દી ઉત્સવ ઊજવવો છે. સૌના ઉત્સાહથી ખાંડિયા અમાદર ગામે દશાબ્દી ઉત્સવ ઊજવવાનું નક્કી થયું અને બધું આયોજન ગોઠવાયું. ઉત્સવમાં પરમ પૂજ્ય પ્રમુખસ્વામી મહારાજ પધારે એવી સૌની અપાર ભાવના હતી. આદિવાસી વિસ્તારમાં પછાત લોકોને તેઓનાં દર્શન-સત્સંગનો વિશેષ લાભ મળે એ હેતુથી અમે સાંકરી ખાતે બિરાજતા સ્વામીશ્રી પાસે વિનંતી કરવા ગયા. અમે વિચારેલો કાર્યક્રમ તેઓને બતાવ્યો. સ્વામીશ્રીએ તરત જ વાતને વધાવી લીધી. આ આદિવાસી વિસ્તારમાં સાધારણ સગવડ પણ ન મળે. સ્વામીશ્રીની એવી સાધારણ સગવડ પણ ન સાચવી શકીએ તો ઉંમરના પ્રભાવને કારણે તેઓનું સ્વાસ્થ્ય જોખમાય એવો વિચાર કરીને અમે તેઓના ઉતારા અંગે જરા અલગ વિચાર કર્યો હતો. એ વિશે અમે તેઓને જણાવતાં કહ્યું: ‘આપે આદિવાસી વિસ્તારમાં ખાંડિયા અમાદર ગામે પધારવાની સંમતિ તો આપી છે, પરંતુ એ આદિવાસી ગામ ખૂબ નાનું છે એટલે ત્યાં પૂરતી વ્યવસ્થા થઈ શકે તેમ નથી. માટે ત્રણેક કિલોમીટર દૂર પાવીજેતપુર ખાતે કંચનભાઈ નામના એક ભક્તના ઘરે આપના ઉતારાની બધી વ્યવસ્થા ગોઠવીશું.’ આ વાત સાંભળતાં જ સ્વામીશ્રી મને કહેઃ ‘અમારી સગવડની તમે કોઈ ચિંતા ન કરશો. આપણે જે વિસ્તારમાં કામ કરતા હોઈએ એ વિસ્તારના હરિભક્તોની લાગણી અને એમનો પ્રેમ આપણી આંખ સામે હોવો જોઈએ. તમે આટલાં વર્ષોથી વિચરણ કરો છો તો હરિભક્તોને લાભ મળે એવું ગોઠવવું. તમને પહેલો વિચાર એ આવશે કે આદિવાસી વિસ્તારમાં સંડાસની સગવડ ન હોય તો સંડાસ ક્યાં જવાનું? પણ જે હરિભક્તને ઘરે ઉતારો હોય ત્યાં પાછળ બે ફૂટ ઊંડો ખાડો કરાવવાનો અને તેના પર લાકડાંનાં બે પાટિયાં મૂકી દેવાનાં. સાઇડમાં ચારેબાજુ કાપડ બાંધી દેવાનું. કાપડ ન મળે તો કંતાન બાંધી દેવું અને પાણીનું માટલું મૂકવું!’ આ રીતે સ્વામીશ્રીએ જ અમારી મૂંઝવણ દૂર કરી ઉકેલ શોધી આપ્યો. સ્વામીશ્રીની વાત અમે સ્વીકારી તો લીધી, પરંતુ હકીકતે ખાંડિયા અમાદર ગામમાં એવું કોઈ પાકું મકાન પણ નહોતું કે તેમાં સ્વામીશ્રીને એકાદ રાત રહેવાની વ્યવસ્થા આપી શકાય. છતાં અમે ગામમાં તપાસ કરી તો રણછોડભાઈ બારિયા નામના ભક્ત નવું મકાન બાંધી રહ્યા હતા. એમના ઘરે સ્વામીશ્રીના ઉતારાની વ્યવસ્થા કરી શકાય એમ વિચારી અમે ઘર જોવા ગયા. હજુ તો બાંધકામ ચાલતું હતું. માત્ર ચાર દીવાલો અને ઉપર છત હતી. પ્લાસ્ટર નહોતું થયું, નીચે ફ્લોરિંગ નહોતું થયું. કાંકરી પાથરેલી હતી. બારી-બારણાં પણ નહોતાં. એમ લાગ્યું કે સ્વામીશ્રી માટે આ સિવાય બીજે ક્યાંય ઉતારો શક્ય નથી, પરંતુ અહીં સ્થિતિ એવી હતી કે સ્વામીશ્રીને સૂવા માટે લાકડાની પાટ પણ બાજુના ઘરેથી મંગાવી હતી! સ્વામીશ્રીને ઠંડો પવન ન લાગે એટલે બારી ઉપર કંતાન બાંધવાં પડ્યાં. આવી સામાન્ય વ્યવસ્થા હોવા છતાં સ્વામીશ્રી અહીં પધાર્યા. શિયાળાની કડકડતી ઠંડીનો એ સમય હતો. તા. 2-2-88નો એ દિવસ હતો. કોસીન્દ્રા, ઘેલપુર, જબુગામ, પાવીજેતપુર વગેરે ગામોમાં ઘૂમતાં ઘૂમતાં સ્વામીશ્રી સાંજે 7-30 વાગે ખાંડિયા અમાદર પધાર્યા ત્યારે ગામમાં હરખ સમાતો નહોતો. રણછોડભાઈ બારિયાના નવા બંધાઈ રહેલા ઘરે ઉતારો હતો. મકાનને બારી-બારણાં પણ લાગ્યાં ન હતાં. સ્વામીશ્રી માટે કંતાન લગાવીને સંડાસ-બાથરૂમ તૈયાર કર્યાં હતાં, પરંતુ સ્વામીશ્રીને તો અપાર આનંદ હતો. રાત્રે અમાદર ફળિયામાં સભા યોજાઈ ત્યારે આજુબાજુનાં વાઘવા, વાલિયા, નાની-મોટી બેજ, ડુંગરવાટ, નાની-મોટી રાસલી, જબુગામ, જેતપુરપાવી, મોટી આમરોલ, મોટી બુમડી, ગડોથ, વાંકોલ, ભેંસાલી, વેદસિયા, કોલિયારી, હીરપરી, કુંડલ, કદવાલ, ખાંડીવાવ, ભીખાપુરા, બાર, નાની સામલ, ગોલાગામડી વગેરે ગામોમાંથી આદિવાસી ભાઈઓ - કોઈક વાહન દ્વારા તો કોઈ ચાલતાં - સ્વામીશ્રીનાં દર્શને ઊમટ્યા હતા. ધારાસભ્ય શ્રી મોહનસિંહ રાઠવાએ સ્વાગત પ્રવચનમાં કહ્યું હતું કે ‘સ્વામીબાપા અને એમના સંતો આ વિસ્તારમાં સુવિધા ન હોવા છતાં જંગલમાં મંગલ કરવા પોતાની જે શક્તિ રેડી રહ્યા છે એનું વર્ણન થઈ શકે એમ નથી.’ ત્રણ હજારથી પણ વધુ આદિવાસીભાઈઓની ઉપસ્થિતિથી સભામંડપ છલકાતો હતો. કડકડતી ઠંડી હતી. અંતે આશીર્વર્ષા કરતાં સ્વામીશ્રીએ જણાવ્યું, ‘આપણે ભલે પછાત છીએ પણ આ સંસ્કારો મેળવ્યા એની ભગવાનને મન મહત્તા છે. ભગવાનને નાનો-મોટો એવો કોઈ ભેદ નથી. ભજે એના ભગવાન છે. શબરીને ત્યાં આવીને ભગવાન રહ્યા જ હતા ને! આપણે એમની સન્મુખ જેટલા ચાલીએ એનાથી અનંતગણા આપણી સામે તેઓ ચાલે છે. શુદ્ધ અંતરનો ભાવ આપો તો એ રાજી થઈ જાય છે. આપણે ભલે પછાત છીએ પણ જો વિચારો સારા હશે તો ઉજળિયાત કરતાં પણ સુખ-શાંતિ વધારે થશે. આપણે મનમાં લઘુતા ન માનવી. આપણે મોટા જ છીએ. ભગવાનને મન બધા મોટા જ છે.’ સ્વામીશ્રીના એ આશીર્વાદથી એ પછાત ભાઈઓના રોમરોમમાં અસ્મિતાનો આનંદ ઊછળી રહ્યો હતો. એ આનંદ સાથે આદિવાસીઓએ નૃત્યો કરીને પોતાના આ પ્રાણપ્યારા તારણહારને વધાવ્યા. સૌનો ઉમંગ સમાતો નહોતો. એ ઉમંગમાં ને ઉમંગમાં મધરાતે 12-35 વાગ્યે સભા પૂરી થઈ. સ્વામીશ્રી આરામમાં પધાર્યા ત્યારે તો ઘડિયાળનો કાંટો મધરાતના 1-00ને વટી ગયો હતો! બીજાના સુખ માટે સ્વામીશ્રીએ આટલી જૈફ વયે આટલો બધો ભીડો વેઠ્યો? એ વિચારતાં સૌ ગળગળા થઈ ગયા હતા. જો કે સ્વામીશ્રીને મન તો આ ભીડો એ જ જાણે ભક્તિ હતી! સવારે નિત્યક્રમમાં તેમના કહેવા પ્રમાણે સંડાસની વ્યવસ્થા કરી હતી ત્યાં નિત્યવિધિ પતાવી. સ્નાન કરવા માટે બાથરૂમ પણ નહીં એટલે ઘરની બહાર ઓટલા પર સ્નાન કરવા બિરાજ્યા. એક ગાડા પર સિન્ટેક્સની ટાંકી મૂકેલી, એમાંથી બેની પાઇપ જોડી એ પાણી પિત્તળની તાંબા-કુંડીમાં આવે અને એ પાણીથી સ્વામીશ્રીએ શિયાળાના ઠંડા વાયરા વચ્ચે ખુલ્લામાં સ્નાન કર્યું. પ્રાતઃપૂજા પણ બાજુના ઘરની ઓસરીના ઓટલા ઉપર કરી. એક હરિભક્તે પ્રાતઃ પૂજામાં સ્વરચિત કીર્તન ગાયું, ‘બાપા આવ્યા અમારા ડુંગરામાં...’ સ્વામીશ્રી કહેઃ ‘જો ડુંગરામાં બહુ મજા છે. આ લોકોનો પ્રેમ છે એટલે આપણે ડુંગરામાં પણ મજા છે!’ આ રીતે આદિવાસી વિસ્તારમાં વસતા હરિભક્તોને પણ સ્વામીશ્રીએ પોતાના માન્યા છે. વ્યવસ્થા હોય કે ન હોય ! પોતાના દેહની પરવા કર્યા વિના અનેક અગવડો વેઠીને સ્વામીશ્રીએ હરિભક્તોના મનોરથ પૂરા કર્યા છે.
-
કરુણાવર્ષા કરુણાનિધાનની.. લેખ-૩
તા. 22-6-1979નો એક પ્રસંગ હું ક્યારેય વીસરી શકીશ નહીં. આ દિવસે સ્વામીશ્રી આદિવાસીઓના ગોપળા ગામે પધાર્યા હતા. અહીંના શ્રી મણિભાઈ સૂરજીભાઈને ત્યાં એકત્રિત થયેલા આદિવાસી ઘોડિયા ભાઈઓને સ્વામીશ્રીએ સદુપદેશ આપ્યો અને નિયમો પાળવાની વાતો કરી સૌને વ્યસનમુક્ત કર્યા. પછી તેમનાં ઝૂંપડાંઓમાં પધરામણી કરીને સ્વામીશ્રી દેદવાસણ ગામે પધાર્યા હતા. દેદવાસણ પધારવાનું એકમાત્ર કારણ હતું - દલુભાઈ મદારી ઘોડિયા. તદ્દન કંગાલ હાલતના એક હરિભક્ત. એમની એક તીવ્ર ઇચ્છા હતી કે સ્વામીશ્રી એમના ઘરે પધારે. સ્વામીશ્રીએ એમની એ ઇચ્છા પૂર્ણ કરી. એમના ઘરે કષ્ટો વેઠીને પધાર્યા ત્યારે આશ્ચર્ય થયું. કારણ કે આ ‘ઘર’ને ઘર કહેવાય કે કેમ, તે એમનું ઝૂંપડું જુઓ તો જ ખ્યાલ આવે. અંધારિયા ઝૂંપડામાં સ્વામીશ્રીને ક્યાં બેસાડવા તેનીયે તેમને મૂંઝવણ થઈ હતી. એટલે તેમણે ભેંસની ગમાણની પાળી ઉપર સ્વામીશ્રીને બેસાડ્યા હતા! ભેંસને ખીલે બાંધવાના વાંકાંચૂકાં લાકડાં બે પથ્થરો પર ટેકવીને સંતોને તે લાકડાં પર બેસાડ્યા. હું, સ્વામીશ્રી અને ગોવિંદ સ્વામી - અમે બેઠા એટલે તે પાળી હલતી હતી. તેની એક બાજુ પોદળા હતા અને બીજી બાજુ રસોડાની રાખ હતી. ગોવિંદ સ્વામી આ સ્થિતિ જોઈને હસતા હતા. તેઓ કહે, ‘આ બાજુ પડીશું તો ચૂલાની રાખ ખાવાની અને આ બાજુ પોદળા.’ સ્વામીશ્રી તેમને કહે, ‘જુઓ, આ હરિભક્તો કેવા પ્રેમી છે!’ મેં કહ્યું, ‘સ્વામી ! આપના પ્રતાપે આ લોકોની સ્થિતિ સુધરી. બાકી તો ઉપર મરેલા સાપ લટકતા હતા. આ લોકોનો ધંધો આ હતો. આખું પીપડું દારૂનું પી જાય એવા હતા.’ દલુભાઈએ પોતાનું પૂર્વજીવન વર્ણવતાં સ્વામીશ્રીને કહ્યું હતું: ‘અમે તો કાચું માંસ ખાતા, સ્ત્રી-પુરુષ સૌ સામૂહિક અપાર દારૂ પીતાં. સાવ પશુ-જીવન જીવતાં હતાં. પણ આપના સંગે પરિવર્તન આવતાં વ્યસનો છૂટ્યાં. લસણ, ડુંગળી, હિંગ જ નહીં પરંતુ ચા પણ મૂકી દીધી છે. આ નિયમો પાળવાથી અમે સુખિયા થઈ ગયા છીએ...’ એમ કહીને હરખાતાં હરખાતાં દલુભાઈએ પધરામણીનો વિધિ કર્યો. ઠાકોરજીનું પૂજન કર્યું. મેં દરેક આદિવાસી ભાઈની ઓળખાણ આપી. દલુભાઈ બધા જ અનાચારો છોડીને શુદ્ધ થયા છે એ વાત સાંભળી સ્વામીશ્રી એટલા બધા રાજી થયા કે તેમને અને સાથે આવેલા આદિવાસી સત્સંગી ભાઈઓને ભાવથી ભેટ્યા! છાતીએ લગાડ્યા. એમની આંખોમાંથી નીતરતી કરુણા, ભાવ અને આદિવાસીને ભેટતાં એમની સમદૃષ્ટિનો અહીં ત્રિવેણી સંગમ રચાયો હતો. સ્વામીશ્રી કહેઃ ‘ભલે ગરીબ છે. પણ દર્શનથી શાંતિ થાય તેવા છે. આમ ભલે પછાત કહેવાય, પણ આને કોણ પછાત કહે? સત્સંગી થયા, પવિત્ર થયા, આવાં ઘરોમાં-ઝૂંપડાંઓમાં એમની ભક્તિનાં-શાંતિનાં દર્શન થઈ ગયાં.’ પછી અમે સંતો હતા તે તરફ ફરીને દૂર સુધી પથરાયેલી વનરાજી, ગરીબોનાં દેખાતાં કૂબા જેવાં ઝૂંપડાંઓ, થોડે દૂર રમતાં નાના ગરીબ બાળકો તરફ દૃષ્ટિ કરતાં સ્વામીશ્રી જાણે સ્વગત બોલતા હોય તેમ કહેઃ ‘શ્રીજીમહારાજ અને 500 પરમહંસો આવા ગરીબોની વચ્ચે જ રહ્યા છે.’ સત્સંગ સૌરભથી મઘમઘતાં તે સામાન્ય ઝૂંપડાંઓમાં સ્વામીશ્રીએ વરસતા વરસાદમાં પણ ઉત્સાહભેર પધરામણીઓ કરી. આ દલુભાઈએ ધોળીકૂઈના નગીનભાઈને બે વર્ષ પહેલાં સત્સંગ કરાવેલો. દલુભાઈએ જ તેમને શ્રીજીમહારાજ અને સ્વામીશ્રીની ચિત્રપ્રતિમાઓ પણ આપી હતી. દલુભાઈના જીવનપરિવર્તનથી પ્રેરાઈને નગીનભાઈને સ્વામીશ્રીનાં દર્શનની તીવ્ર અભિલાષા અંતરે જાગી હતી. પરંતુ તેમને અચાનક જ આંખે અંધાપો આવ્યો. પ્રજ્ઞાચક્ષુ થયા છતાં નગીનભાઈને ન તો દર્શનની ઇચ્છા ઘટી કે ન તો સત્સંગમાં ઓટ આવી. ફોટોગ્રાફમાં એકવાર જોયેલા સ્વામીશ્રીને અંતરમાં અખંડ સ્મરતા રહ્યા હતા. હવે તેમને તો સ્વામીશ્રીના પ્રત્યક્ષ સ્પર્શનું સુખ પામવું હતું. આથી, ધોળીકૂઈ જવાનો કોઈ કાર્યક્રમ ન હોવા છતાં અતિશય વરસાદ વચ્ચે પણ નગીનભાઈના પ્રેમપાશથી ખેંચાઈને સ્વામીશ્રી ત્યાં જવા નીકળ્યા. વાહન તો જઈ શકે તેમ હતું નહીં. તેથી વરસતા વરસાદમાં પથ્થર તથા ગારા ઉપર ચાલીને પરમ પૂજ્ય સ્વામીશ્રી નગીનભાઈને ઘેર પહોંચ્યા. શ્રી નગીનભાઈએ અંતરની આંખે નીરખ્યા, સ્વામીશ્રીનો સ્પર્શ કર્યો અને ધન્ય થઈ ગયા. જાણે તેમની ભવભવની ભટકણ મટી ગઈ હોય, તેવો તેમને રોમરોમ આનંદ છવાઈ ગયો! અત્રેથી સ્વામીશ્રી શાહુ ગામે થઈને મોડી રાત્રે કુરેલ પધાર્યા. રાત્રે વરસાદ હતો. છતાં એક ઓસરીમાં સત્સંગ સભામાં ભેગા થયેલા ભક્તોને સ્વામીશ્રીએ ‘જન્મ્યા ત્યાંથી જરૂર જાણો...’ પદો ઉપર અદ્ભુત બળપ્રેરક વાતો કરી. આખા દિવસના શ્રમને કારણે સાથેના સૌ થાકીને લોથપોથ થઈ ગયા હતા ત્યારે સ્વામીશ્રી પોતાના થાકની પરવા કર્યા સિવાય સૌ પર અમૃતવર્ષા વરસાવી રહ્યા હતા. કરુણામૂર્તિ સ્વામીશ્રીની એ અનંત કરુણાવર્ષાનું સ્મરણ કરતાં વાચા મૂક થઈ જાય છે. ‘ગિરા અનયન નયન બિનુ બાની...’ જેવી અનુભૂતિ થાય છે.
-
કરુણાવર્ષા કરુણાનિધાનની.. લેખ-૨
તે વખતે એક દિવસમાં સ્વામીશ્રી ચાર ચાર ગામોમાં વિચરણ કરતા. સન 1977-78માં દોણજા અને સેલવાસની આજુબાજુનાં 90 ગામોમાં 17 દિવસમાં વિચરણ કર્યું હતું. સ્વામીશ્રીને એ વખતે તો બહુ ભીડો પડ્યો હતો. વ્યારામાં દુબળા-હળપતિઓના ઘરે સ્વામીશ્રી પધરામણી કરતા, પ્રજાપતિઓના ઘરે ઘરે ઘૂમતા. દિવસે એ પ્રજાપતિઓના ઘરે ઘરે ચાકડા ચાલે અને સાંજે જવાય પણ નહીં, કારણ કે દારૂ પીને છાકટા થઈ ગયા હોય. સ્વામીશ્રીએ ઘરોઘર ઘૂમીને એ દારૂનાં માટલાં તોડાવ્યાં અને તેમને વ્યસનમુક્ત કર્યા. આજે સ્વામીશ્રીના પ્રતાપે એ પ્રજાપતિ મહોલ્લો સુખી બન્યો છે. 1978માં વ્યારામાં આવા કઠોર વિચરણને કારણે સ્વામીશ્રીને ધખધખતો તાવ આવી ગયો હતો. એ પ્રસંગ યજ્ઞેશ્વરદાસ સ્વામીએ ચિત્રાત્મક રીતે વર્ણવ્યો છે. તેમના જ શબ્દોમાં તેનું સ્મરણ રજૂ કરું છું: “તા. 28-9-78ના સવારે વ્યારામાં પ્રાતઃપૂજાવિધિ તથા કથાવાર્તા બાદ સંતમંડળ સાથે કપુરા પધાર્યા. અહીં સુમન નરસિંહભાઈ ભક્તાને ત્યાં સત્સંગસભા ચાલી રહી હતી. નારાયણ ભગત ઊભા ઊભા પ્રવચન કરી રહ્યા હતા. તે દરમ્યાન તેમની બાજુમાં બિરાજેલા સ્વામીશ્રીનું શરીર એટલું અસ્વસ્થ થવા માંડ્યું કે તેનો અણસાર સાથેના સંતોને પણ તરત આવવા માંડ્યો. તેમનું શરીર જાણે શ્યામ પડતું જતું હોય તેવું જણાયું, નિર્જળ ઉપવાસમાં કરેલા પરિશ્રમનું આ પરિણામ હતું. પણ તેઓ તો તેમની લાક્ષણિકતા અનુસાર માળા જ ફેરવ્યે જતા હતા. માનસિક રીતે સંપૂર્ણ સ્વસ્થ. સાથેના સંતો પરસ્પર સ્વામીશ્રીના કથળી રહેલા સ્વાસ્થ્ય અંગે ચિંતા કરતા હતા અને ઉપાય શોધતા હતા. જેનો અણસાર નારાયણ ભગતને ચાલુ પ્રવચને જ આવી ગયો. તેમણે ખાતરી માટે સ્વામીશ્રીના હાથનો સ્પર્શ કરી લીધો. સ્વામીશ્રીનું શરીર અત્યંત તાવના કારણે સખત તપી રહ્યું હતું, તેથી તેમણે અડધા પ્રવચને જ ‘જય’ બોલાવી દીધી અને ટૂંકમાં જાહેરાત કરીને સભાનું વિસર્જન કર્યું. સંતો સ્વામીશ્રીને ટેકો આપીને મોટર સુધી લઈ ગયા અને સડસડાટ બધો જ સંઘ વ્યારા સ્વામીશ્રીના ઉતારે જિતુભાઈ શાહને ત્યાં આવી ગયો. ઉતારો પહેલે માળે હતો. સ્વામીશ્રીને તાવના કારણે અશક્તિ સખત વધી રહી હતી, તેથી સંતો એમને ઝાલી રાખીને, ટેકો આપીને જેમ તેમ કરીને ઉપર લઈ ગયા. બે ગાદલાં ઉપર ચાદર સરખી પથરાય તે પહેલાં તો સ્વામીશ્રી પથારીમાં ઢળી જ પડ્યા. અમે અમુક સંતો તેમનું શરીર દબાવવા માંડ્યા. જાણકાર સંતે સ્વામીશ્રીને કોઈ ઔષધ પાયું. પણ મિનિટે મિનિટે સ્વામીશ્રીની અસ્વસ્થતા વણસતી જતી હતી. લગભગ અર્ધબેશુદ્ધ એવા તેઓ ક્યારેક કંઈક બોલે અથવા કંઈક સૂચના આપે તે નજીકથી કાન માંડીને સાંભળનારને પણ સંપૂર્ણ તો ન જ સમજાય. ધીમે ધીમે સમજાયું કે નરસિંહભાઈના ઘરેથી અચાનક નીકળી જવાનું થયું હતું તેથી સ્વામીશ્રી તાવમાં-તંદ્રામાં બોલતા હતા : ‘સુમનના બાપુજીને ખોટું તો નહીં લાગ્યું હોય ને!’ વળી કહે, ‘મઢીવાળા મહેન્દ્રભાઈએ આપણને તેડાવવા ઘણી તૈયારી કરેલી પણ આપણાથી જવાયું નહીં...’ આમ બીમારીમાંયે ભક્તોને સંભારી દુઃખ વ્યક્ત કર્યા કરતા હતા. સ્વતંત્ર રીતે પડખું ફરવા જેટલી તાકાત પણ તેમના શરીરમાં ન હતી. શરીરભાન તેઓ મિનિટે મિનિટે જાણે ગુમાવી રહ્યા હતા! સાથેના સંતોને લાગણીવશ ખૂબ જ ચિંતા થવા લાગી હતી. હરિભક્તો ડોક્ટરને લેવા માટે પહોંચી ગયા હતા. બપોરે લગભગ 11.30 વાગ્યા હશે. સ્વામીશ્રી પ્રયત્ન પૂર્વક બેઠા થઈ ગયા અને પૂછ્યું, ‘હરિકૃષ્ણ મહારાજને થાળ ધરાવ્યો?’ ‘હા, અક્ષરસ્વરૂપ સ્વામી થાળ માટેની તૈયારી સવારથી કરતા હતા. મંદિરમાં અત્યારે થાળ ચાલુ જ છે’. એક સંતે વિગતવાર જવાબ આપ્યો. સ્વામીશ્રીના મુખ ઉપર અપાર સંતોષની લાગણી ફરી વળી અને શાંતિથી સૂઈ ગયા. સમય સમયની ઠાકોરજીની સેવાનું કેવું સતત અનુસંધાન ! બીજે દિવસે વ્યારાથી સાંકરી આવ્યા. આજે સ્વામીશ્રીનો તાવ ઊતરી ગયો હતો. જો કે અશક્તિ ઘણી જ હતી. તેમની દાઢમાં સખત પીડા હતી પણ તેઓ તે અંગે કોઈને ફરિયાદ કરતા ન હતા. તેમાં વળી બારડોલીના ડો. રમણભાઈ પટેલે કમળો હોવાનું નિદાન કર્યું. અને એ દિવસ બાદ અમદાવાદ જવા નિર્ણય લેવાયો. યોગાનુયોગ ત્રીજે દિવસે સવારે રાજકોટના પ્રખ્યાત દંતવૈદ્ય શ્રી લાભશંકરભાઈ સાંકરી સ્વામીશ્રીનાં દર્શનાર્થે આવ્યા. સોમાભાઈના બંગલે ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર ઉપર રસોડાની બાજુની રૂમમાં સ્વામીશ્રીની દાઢ તપાસવા માટે તેમણે સ્વામીશ્રીના મુખમાં નીચેના જડબામાં ડાબી બાજુના પેઢામાં દાઢ પાસે સહેજ સ્પર્શ કરીને દબાવ્યું તો મોઢામાંથી પરુની એક નાનકડી સેર ઊડી! તેઓ તરત જ બોલી ઊઠ્યા, ‘આટલી પીડા તો એક સ્વામીશ્રી જ વેઠી શકે!’ તેમણે તેમની ખાસિયત પ્રમાણે સ્વામીશ્રીના જડબાની એક ચોક્કસ રગ દબાવીને લોહી વહેવડાવ્યા વગર આસાનીથી સ્વામીશ્રીની દુખતી દાઢ કાઢી નાખી અને પોટેશિયમ પરમેંગેનેટના કોગળા કરાવ્યા. ત્યાર પછી પણ થોડા દિવસો સુધી સ્વામીશ્રીના શરીરમાં તાવની આવન-જાવન ચાલુ રહી હતી.” જો કે સ્વામીશ્રીના ઉત્સાહમાં આ કષ્ટોની કોઈ અસર દેખાઈ નહોતી. સેલવાસની આજુબાજુ વાઘછીપા, ડોકમરડી, રખોલી, મસાટ વગેરે ગામો છે. સ્વામીશ્રીને એ ગામોમાં પધારવું હતું. સામાન્ય પણ વ્યવસ્થા ન હોય એવા એ ગામોમાં તેમને ભીડો ન પડે એ હેતુથી અમે તેમને તે ગામોમાં જવાની ના પાડી હતી, પરંતુ ત્યાંના ગરીબ ભક્તોને સ્વામીશ્રીએ હૃદયમાં રાખ્યા હતા. એટલે સ્વામીશ્રી કહે, ‘મારે એ ગામડાંઓમાં જવું જ છે.’ અમે ત્યાં ગયા ત્યારે જોયું કે, એ સામાન્ય ભક્તોનાં હૃદયમાં સ્વામીશ્રીના આગમનથી કેવો અપાર આનંદ છવાઈ ગયો હતો! રાયમમાં તો સ્વામીશ્રી ઘરે ઘરે પધાર્યા. ઘરે ઘરે દીવડા પ્રગટાવીને સૌએ સ્વામીશ્રીને વધાવ્યા હતા. બસ, એ ભક્તોનો એ આનંદ નીરખવા જ સ્વામીશ્રીએ કષ્ટો વેઠવાનું પસંદ કર્યું હતું! વાંદરવેલા, સામરવરણી વગેરે ગામોમાં સ્વામીશ્રી ત્રણ ત્રણ કિ.મી. ચાલતા ગયેલા. ગરીબ-આદિવાસી વિસ્તારમાં પધરામણી કરતાં કરતાં સ્વામીશ્રી બહુ ખીલે. એમને એટલી બધી મજા આવે કે આપણને આશ્ચર્ય થાય! એક વખત મેં સ્વામીશ્રીને કહ્યું, ‘આપને થાક નથી લાગતો?’ સ્વામીશ્રી કહે, ‘અરે હોય! થાક હોય!? અહીં તો આનંદ છે!’ સ્વામીશ્રીની ભોજનની વ્યવસ્થા જળવાય તે માટે એક વાર દેવચરણદાસ સ્વામી અને અન્ય સંતોએ કહ્યું: ‘અહીં બીચારા ગરીબ લોકો છે. એમની પાસેથી આપણે સ્વામીશ્રીના ભોજનની શું અપેક્ષા રાખવી! માટે આપણે નાસ્તા વગેરે થોડું થોડું સાથે લઈ લઈએ.’ સ્વામીશ્રીએ આ વાત સાંભળી ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું: ‘દેવ! આ લોકો ગરીબ છે. તેમ છતાં દિલના બહુ ઉદાર માણસો છે. તમે જોજો.’ અને ખરેખર! સ્વામીશ્રી પધાર્યા તેના આનંદમાં એ ગરીબ આદિવાસી ભક્તોએ વીસ વીસ વાનગીઓ બનાવી હતી! આદિવાસી ભક્તો ખૂબ ભાવથી સ્વામીશ્રી માટે અથાણું, સૂરણનું શાક વગેરે જે ફાવે તે બધું બનાવે. તેમનો એવો પ્રેમભાવ જોઈને અમે સૌ પણ ચકિત થઈ ગયા હતા! જાણે કોઈ જૂની ઓળખાણ હોય, એવી રીતે સ્વામીશ્રી એ સૌને મળે. સ્વામીશ્રી ઘણી વખત બોલી ઊઠતાઃ ‘આ તો બહુ જૂની ઓળખાણવાળા છે!’ અને એ સૌ પર પ્રેમવર્ષા કરતા સ્વામીશ્રીને મન આ બધી પધરામણીઓ ને એ બધું ભીડા જેવું હતું જ નહીં. સ્વામીશ્રી પોતે આવાં કષ્ટો વેઠતા હતા, અને અમને તકલીફ ન પડે, તે માટે અમારી ચિંતા કરતા હતા. અમે આ ગામડાંઓમાં સારી રીતે વિચરણ કરી શકીએ, તે માટે અમને એક જીપગાડીની વ્યવસ્થા તેમણે સંસ્થા તરફથી કરી આપી હતી. આ ગાડીનાં ટાયર ઘસાઈ ગયાં હોવાથી મેં સ્વામીશ્રીને તે ટાયરની વ્યવસ્થા થાય તો સારું તેમ જણાવ્યું હતું. સંસ્થા પાસે એ વખતે પૈસાની ખૂબ ખેંચ. તેઓ કહે, ‘તું ચિંતા ન કરીશ. મુંબઈમાં એક ભાઈ ઓળખીતા છે. તેમની પાસેથી ખરીદીશું. આપણને થોડો ઓછો ખર્ચ થશે.’ તે વખતે પૈસાની બહુ કટોકટી. મેં કહ્યું, ‘પણ અહીં કોણ લઈ આવશે?’ ‘હું લઈ આવીશ.’ અને સ્વામીશ્રીએ એક શીખ વેપારી પાસેથી સસ્તા ભાવે છતાં સારી ગુણવત્તાનાં ટાયરો ખરીદી લીધાં. પરંતુ આ ટાયર અમારા સુધી પહોંચાડવાની પણ એક સમસ્યા હતી. સ્વામીશ્રી કોઈને જણાવ્યા વિના તેમણે જાતે ટ્રેનમાં લઈને આવવાનું નક્કી કર્યું. તેઓ મુંબઈથી ગોંડલ જઈ રહ્યા હતા. યોગીજી મહારાજના સ્મૃતિ મંદિરના ઉદ્ઘાટનના અવસરે તેઓ જઈ રહ્યા હતા. મુંબઈથી સૌરાષ્ટ્ર મેઇલમાં તેઓ કૂપેમાં બેઠા હતા. અહીં ટાયર મૂકવાની જગ્યા ક્યાં હતી! સ્વામીશ્રીએ જ રસ્તો શોધી આપ્યોઃ સીટ ઉપર ટાયર મૂકીને આપણે તેના ઉપર બેસી જઈશું! અને જીપના ટાયરો મૂકીને તેના પર બેઠાં બેઠાં તેમણે પ્રવાસ કર્યો! ટ્રેન વલસાડ સ્ટેશને આવી ત્યારે રાતના 12 વાગ્યા હતા. અમે અને થોડા હરિભક્તો તો તેમનાં દર્શનના હરખમાં ઊછળતા હતા. ત્યારે સ્વામીશ્રી મને કહે, ‘તું લાંબો ટૂંકો થયા વગર આ ટાયર ઉતારી લે. બે મિનિટ ટ્રેન ઊભી રહેવાની છે.’ સૂવાને બદલે આ રીતે ટાયર પર બેઠાં બેઠાં સ્વામીશ્રીને આવવાનું થયું તેથી સાથેના સેવક સંતો થોડા આકુળવ્યાકુળ થયા હતા, પરંતુ સ્વામીશ્રી ખૂબ ધૈર્યથી મને સમજાવી રહ્યા હતાઃ ‘લો તમારાં ટાયર. 1400 રૂપિયાનો ફાયદો થયો છે. તું લાવ્યો હોત તો કેવું થાત!?’ હું મનોમન સ્વામીશ્રીને વંદી રહ્યો. સ્વામીશ્રી દક્ષિણ ગુજરાતમાં વ્યારા અને આજુબાજુનાં ગામડાંઓમાં 1971થી લઈને 1980 દરમ્યાન અનેક વખત પધાર્યા હતા. સન 1978માં સ્વામીશ્રી ભાદરવા મહિનામાં અહીં પધાર્યા હતા. તાપ અસહ્ય હતો. વળી તે વરસે સ્વામીશ્રી ખૂબ જ બીમાર પણ થયા હતા. આથી કરચેલિયામાં સ્વામીશ્રી માટે એ.સી. લીધેલું. એક હરિભક્તના ઘરે અમે દીવાલમાં બાકોરું પાડ્યું અને સ્વામીશ્રીના રૂમમાં એ.સી. ગોઠવેલું. સ્વામીશ્રી પધરામણીએથી આવ્યા અને તેમણે આ જોયું. તેથી એકદમ નારાજ થઈ ગયા. મને કહે, ‘ખબર નથી પડતી? હરિભક્તના ઘરે બાકોરું શા માટે પાડ્યું?’ મેં કહ્યું, ‘સ્વામી આપને ગરમી લાગે.’ તેઓ કહે, ‘શાની ગરમી લાગે? આટલું સહન નહીં થાય અમારાથી? હરિભક્તને કેટલું નુકસાન થશે. ગરમીમાં મને શું થઈ જવાનું છે?’ સ્વામીશ્રીએ ક્યારેય સુવિધાઓની અપેક્ષા તો રાખી નથી, પરંતુ સામેથી સુવિધાઓ આવે તેને ઠેલીને તેમણે હંમેશાં બીજાનો વિચાર કર્યો છે. એ વિચારે હું સ્વામીશ્રીનાં ચરણે લળી પડ્યો.
-
કરુણાવર્ષા કરુણાનિધાનની.. લેખ-૧
સન 1971માં યોગીજી મહારાજનો અક્ષરવાસ થતાં તેમના સ્થાને ગુરુપદે પ્રમુખસ્વામી મહારાજ બિરાજમાન થયા. તેના થોડા જ સમય પછી નડિયાદમાં સ્વામીશ્રીની ભવ્ય નગરયાત્રા અને સ્વાગત સભા યોજાઈ હતી. નગરયાત્રા શરૂ થઈ. સ્વામીશ્રી એક સુશોભિત રથમાં બિરાજી ગયા હતા. સાંજે ચાર-સાડાચારનો સમય હતો. તડકાને કારણે સડકો તપી ગઈ હતી, મારી પાસે પગરખાં ન હતાં, તેથી હું પગે દાઝતો હતો છતાં સાથે સાથે ચાલતો હતો. અચાનક સ્વામીશ્રીની દૃષ્ટિ મારા પર પડી. પગ ઉઘાડા જોયા એટલે ઉપર રહ્યાં રહ્યાં જ એમણે પોતાની મોજડી નીચે નાખી, ને મને કહેઃ ‘પહેરી લો! ઉઘાડા પગે ન રહેવું. આંખો દઝાય, આંખોનું તેજ ઘટી જાય.’ મેં તો મોજડી પહેરી લીધી. મને શું ખબર કે એ સ્વામીશ્રીની પોતાની જ હશે? બેચાર મિનિટ પછી મને અણસાર આવ્યો કે આ તો સ્વામીશ્રીની મોજડી છે! એટલે તરત કાઢી નાખી અને હાથમાં ઝાલી લીધી. સ્વામીશ્રી ઉપર રહ્યા થકા જોઈ રહ્યા હતા. તેથી ફરી કહેઃ ‘પહેરી લો! એ કાંઈ હાથમાં ઝાલવા આપી છે?’ આવી આત્મીયતા તો અનેક વખત અનેક પ્રસંગોમાં અનુભવાઈ છે! સન 1975થી સ્વામીશ્રીએ મને દક્ષિણ ગુજરાતના પછાત વિસ્તારોમાં વિચરણ કરવાની આજ્ઞા કરી હતી. તે સમયે યોગીજી મહારાજે જ્યાં પગલાં કર્યાં હોય કે મંડળો શરૂ કરાવ્યાં હોય તેવાં પણ કેટલાંક કેન્દ્રો હતાં. મોટા ભાગનો આ જંગલ વિસ્તાર સોનગઢ (વ્યારા) થી દોણજા (વલસાડ) સુધીનો હતો. દાદરા નગર-હવેલીના સેલવાસની આજુબાજુના પછાત વિસ્તારોનો પણ તેમાં સમાવેશ થઈ જતો. સ્વામીશ્રીની આજ્ઞાથી અમે 1975થી 1979 સુધી આ વિસ્તારોમાં વિચરણ કરતા રહ્યા. સ્વામીશ્રી અને સંતોના વિચરણથી સાંકરી, નવસારી, વ્યારા, ઉકાઈ, મઢી, કરચેલિયા, દોણજા, સેલવાસ, કોસંબા ભાગડા, રાન્ધ્રા વગેરે વિસ્તારોનાં નાનાં નાનાં ગામો સુધી સત્સંગ-સંસ્કાર પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ. સ્વામીશ્રી પણ અવારનવાર આ પછાત ગામડાંઓમાં પછાત લોકો વચ્ચે કષ્ટો વેઠીને પધારતા. સ્વામીશ્રી એકવાર 1979ના જૂનમાં મહુવા તાલુકામાં વિચરણ કરી રહ્યા હતા. તદ્દન પછાત આદિવાસી ગામોમાં પધારવાનું થયું હતું. તે સમયે કેટલાંય ગામો સુધી રસ્તા જ નહોતા, અને ક્યાંક રસ્તા તૈયાર થઈ રહ્યા હતા. તેથી માટી, પથ્થર, કપચી, મેટલ જેમ તેમ પડ્યું રહેતું, ક્યારેક તો ગાડી લઈ જવાની પણ મુશ્કેલી પડતી, કેમકે પંક્ચર પડી જવાનો સંપૂર્ણ ભય. જો ચાલવા માંડે તો દૂર દૂર આવેલાં ઝૂંપડાંઓ સુધી સમયમાં રહીને પહોંચી શકાય નહીં. અધૂરામાં પૂરું વરસાદ શરૂ થયો. મેં કહ્યું: ‘બાપા! આપણે રહેવા દઈએ. અહીં તો આપને બહુ તકલીફ પડે છે!’ સ્વામીશ્રી એકદમ બોલી ઊઠ્યા, ‘ચાલવામાં ને વરસાદમાં કાંઈ ઘસાઈ નહીં જાઉં! અહીં ભક્તો આવી વિકટ પરિસ્થિતિમાં રહે છે. તમે સંતો પણ મચ્છર, માંકડ, ચાંચડ, આવી ખાવા-પીવા-સૂવાની મુશ્કેલીમાં અહીં ફરો છો, તો મને શું વાંધો આવી જવાનો છે?’ અમે તો બોલતા જ બંધ થઈ ગયા. સ્વામીશ્રીનું સ્વાસ્થ્ય તે વર્ષોમાં એટલું તંદુરસ્ત હતું કે અમે જવાનિયા તેમની સાથે ચાલવામાં થાકી જતા. સાંજ પડે લોથ થઈ જવાતું. પણ સ્વામીશ્રીની સ્ફૂર્તિ, ઝડપ અને ખાસ તો સૌને રાજી કરવા દેહ ઘસી નાખવાની ભાવના પ્રતિદિન વધતી જતી જોઈ છે. કેટલાક પ્રસંગો એવા છે કે જેનું વર્ણન પણ શબ્દોમાં શક્ય નથી. વ્યારા પાસેના લોટરવા ગામે સ્વામીશ્રી ત્રણ ત્રણ વખત પધાર્યા છે. ઉદા ભગતો અને પછાત જાતિના લોકો પણ અહીં વસે છે. ત્યાં જવા માટે કોઈ વાહનની સગવડ નહીં. ચાલીને જવું પડે. ભક્તોએ ગાડું તો મંગાવ્યું હતું, પણ સ્વામીશ્રી કહે, ‘આપણે ચાલીને જવું છે.’ મેં કહ્યું, ‘માથે તાપ છે. અને આ ખેતરોમાં થઈને ચાલતાં ચાલતાં જવાનું છે, એટલે અહીંની ચીકણી માટીની ધાર પગમાં ખૂબ વાગશે.’ પરંતુ સ્વામીશ્રી પોતે ગાડામાં બેસે અને અમે સૌ ચાલીએ એ કદાચ એમને પસંદ નહોતું. એટલે અમારી સાથે તેમણે ચાલવાનું જ પસંદ કર્યું હતું. તેઓ કહે, ‘આપણે ચાલીએ.’ અને અમે ચાલવાનું શરૂ કર્યું. સીતારામબાપા, ગોકળભાઈ વગેરે સ્થાનિક લોકો સાથે હતા. તેઓ કહેઃ ‘બહુ દૂર નથી, પેલી તાડી દેખાય એટલું જ દૂર છે.’ એમ કરતાં કરતા ચાર કિલોમીટર ચાલ્યા. સારા રસ્તે ચાર કિલોમીટર ચાલીએ અને આવા ખેતરાળ ઢેફાંના રસ્તે એક કિલોમીટર ચાલીએ એ સરખું! પરંતુ સ્વામીશ્રીના મોં પર આ કષ્ટો વેઠ્યાનો લેશ માત્ર ભાવ નહોતો. તેઓ તો લોટરવાના ગરીબ ભક્તોને મળીને આનંદમાં હતા. સન 1979માં સ્વામીશ્રી લોટરવા પધાર્યા, ત્યારે તો ચોમાસાનો વરસાદ ચાલુ હતો. તે વખતે અમારી પાસે સ્વામીશ્રીના મસ્તકે ધરવાની છત્રી પણ નહોતી! પલળતાં પલળતાં સ્વામીશ્રી અહીં પધાર્યા હતા! આ જ રીતે ઢેફાંવાળી જમીનમાં છ કિલોમીટર ચાલીને સ્વામીશ્રી ધામોદલા પધાર્યા હતા. તે વખતે ખેતરના મચ્છરો ઊડી ઊડીને મોં પર વળગે. પરંતુ સ્વામીશ્રીએ એવી તકલીફોને ગણકારી નહોતી. બિલખડી વગેરે કેટલાંય ગામોમાં તો છૂટાછવાયા ટેકરા છે. સૌના ભાવને સ્વીકારીને સ્વામીશ્રી ટેકરે ટેકરે ચઢીને ઝૂંપડે ઝૂંપડે ફરે અને સૌને રાજી કરે.
-
વિચારોનો ઇતિહાસ
શાંતિની ખોજમાં યુગોથી મથી રહેલો માનવી અસંખ્ય વિચારોની દુનિયામાં ખોવાયેલો રહે છે. બ્રહ્માંડોની ગતિને માપવાના પ્રયત્નોથી લઈને સૂક્ષ્મ અણુનીય ભીતરમાં તે ઘૂમી વળ્યો છે. સાગરના પેટાળમાં અને ચંદ્રની સપાટી પર તે વિહરી ચૂક્યો છે. જીવનને શાંતિ આપવાની લાહ્યમાં અસંખ્ય ભૌતિક શોધખોળો પાછળ અસંખ્ય વિચારોમાં માનવીની પેઢીઓની પેઢીઓ વીતી ગઈ. પરંતુ અંતે આધ્યાત્મિકતા તે જ સર્વશ્રેષ્ઠ અને અંતિમ ઈલાજ સાબિત થયો : શાશ્વત શાંતિ પામવાનો. પરંતુ જે અગમ્ય છે, અપાર છે, અલૌકિક છે, અનિર્વચનીય છે, એવા પરમાત્માને માનવીની સામાન્ય લૌકિક બુદ્ધિથી કેવી રીતે પામી શકાય ? એવા પરમાત્માને અને એમના ગુણાતીત સંતને આપણાં તુચ્છ સાધનોથી કેવી રીતે પ્રસન્ન કરી શકાય ? ભગવાન અને ગુણાતીત સત્પુરુષને પ્રસન્ન કરવાની વિશિષ્ટ સાધના-સામગ્રી લઈને આ અંક આપની પાસે આવે છે, એક વિશિષ્ટ લેખશ્રેણી સાથે : ‘કરીએ રાજી ઘનશ્યામ...’ ‘જુએ છે કોણ?’ સૌ કહેશે : ‘આંખ.’ પરંતુ ઘણી વાર આપણને અનુભવ થાય છે કે આંખ આગળથી કંઈક પસાર થાય છતાં તેની વિગત ધ્યાન બહાર રહી જવા પામે છે; અને ક્યારેક આંખ બંધ હોય તોય કોઈ વસ્તુ, વ્યક્તિ કે સ્થળનું યથાતથ વર્ણન આપણે કરી શકીએ છીએ. તો પછી ‘જુએ છે કોણ ?’ હવે આપ કહેશો : ‘મન.’ હા, બરાબર છે. વ્યક્તિ મનના વિચારપૂર્વક જુએ છે, જાણે છે, ચાલે છે, બોલે છે, પ્રત્યેક ક્રિયા કરે છે. પહેલાં વિચાર ઉદ્ભવે છે કે ‘આ ખાઉં.’ પછી તે માટેની સઘળી પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે. પહેલાં વિચાર ઝબકે છે કે ‘હવે ઊઠું.’ પછી પગ ઊપડે છે. તેથી જ કહ્યું હશે કે ‘Sow a thought, reap an act.’ - વિચાર વાવો અને ક્રિયાનો પાક મેળવો. ‘Sow an act, reap a habit’ - એક ક્રિયા સતત કરતા રહો અને એક ટેવ કેળવો. અને જેવી ટેવ તેવું જીવન. આમ, જીવનઘડતરનો કે સમાજઘડતરનો આધાર વિચાર છે. વ્યક્તિ કે વિશ્વનો ઇતિહાસ એટલે વિચારોનો ઇતિહાસ એક વિચાર જિંદગી બચાવે પણ છે અને જિંદગી બરબાદ પણ કરે છે. મૃત્યુના શાપથી વ્યથિત પરીક્ષિતના મનમાં શુકદેવજીએ બસ, એક વિચાર રોપી દીધો કે - ‘त्वं तु राजन् मरिष्येति पशुबुद्धिमिमां जहि। न जातः प्रागभूतोऽद्य देहवत्त्वं न नङक्ष्यसि॥’ - હે રાજન્ ! ‘હું મરવાનો છું’ એવી તારી પશુબુદ્ધિનો ત્યાગ કર. (કારણ કે તું આત્મા છે.) દેહની જેમ આત્માનો નાશ થતો નથી. આ આત્મવિચારને કારણે ભયભીત પરીક્ષિત નિર્ભય બની ગયો અને પરમપદને પામ્યો. એક વિચારથી જિંદગી બની ગઈ. આત્મહત્યા કરવા જઈ રહેલા એક અંધ યુવાનને કોઈ સૂફી સંતે વિચાર આપ્યો કે ‘ખુદાએ જિંદગી જીવવા આપી છે, મિટાવી દેવા નહીં. તું જિંદગી જીવવાની કોશિશ કર.’ બસ, આ એક વિચારે તે અંધ યુવાન આપઘાતના માર્ગેથી પાછો વળ્યો. તેણે જિંદગી જીવવાની કોશિશ કરી. તેને ચૌદ વાર પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મળી. જીવનપર્યંત ઇજિપ્તના શિક્ષણમંત્રીનું પદ શોભાવ્યું. તે યુવાન હતો - ડૉ. તાહા હુસૈન. આમ, વિચારથી જીવન આબાદ બને છે, પરંતુ જો અવળા વિચારનું મનોભૂમિમાં વાવેતર થાય તો તે વિચાર બરબાદી પણ નોંતરે છે. દાસી મંથરાએ રાણી કૈકેયીના મનમાં એક અવળા વિચારને રોપ્યો અને આ વિચારથી રઘુકુળમાં જે ઉલ્કાપાત સર્જાયા તે જાણીતી વાત છે. એડોલ્ફ હિટલરના મનમાં તેના ઇતિહાસશિક્ષક ડૉ. લિયોપોલ્ડ પુચ્છે એવો અવળો વિચાર રોપ્યો કે કરોડો વ્યક્તિઓનું નિકંદન નીકળી ગયું અને અબજોની મિલકતોનો ધુમાડો થઈ ગયો. આમ, બસ એક જ વિચાર વિશ્વનો નકશો બદલવા પૂરતો છે. કાર્લ માર્ક્સે વિશ્વમાં સામ્યવાદનો વિચાર વહેતો કર્યો. તેણે કહ્યું : ‘દુનિયાના મજૂરો એક થાઓ. તમારે ઝંઝીરો સિવાય કશુંય ગુમાવવાનું નથી.’ અને અનેક દેશોમાં લોહિયાળ ક્રાંતિઓ ફાટી નીકળી. રશિયામાં લેનિન, ચેકોસ્લોવેકિયામાં દુબચેક, ચીનમાં માઓ-ત્સે-તુંગ, યુગોસ્લાવિયામાં ટીટો અને જિલાસ, હંગેરીમાં બેલા કુન તથા ઇમર નાશે બગાવતો પોકારી અને વિશ્વના ઇતિહાસ-ભૂગોળ એકસાથે બદલાઈ ગયાં. આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે સાપેક્ષવાદનો વિચાર આપ્યો અને વિશ્વ આણ્વિક શક્તિના ઉંબરે પહોંચી ગયું. વિશ્વનો ઉપલબ્ધ 5,000 વર્ષનો ઇતિહાસ 50 વર્ષમાં બદલાઈ ગયો. જેમ તળાવમાં ફેંકવામાં આવેલી એક કાંકરી પાણીમાં અનેક તરંગો ઊભા કરતી આખા તળાવને આવરી લે છે તેમ એક શક્તિશાળી વિચાર આખા વિશ્વને હચમચાવી નાંખવા પૂરતો બની રહે છે. જ્હોન રસ્કિન તેથી જ કહેતા હશે : ‘માનવ ઇતિહાસ મુખ્ય કરીને વિચારોનો ઇતિહાસ છે.’ આવાં તો કંઈક દૃષ્ટાંતોથી ફલિત થાય છે કે વિચારવિસ્ફોટ એક શક્તિશાળી ચીજ છે. ‘There is nothing so power-ful as an idea whose time has come.’ અર્થાત્ ‘જેની પ્રગટ થવાની પળ પાકી ગઈ છે એવા વિચારથી શક્તિશાળી બીજું કશું જ આ દુનિયામાં નથી.’ વિકટર હ્યુગોની આ વાત સો ટકા સાચી છે. લૌકિક માર્ગની જેમ આધ્યાત્મિક માર્ગે પણ વિચારની મહત્તા સર્વસ્વીકૃત થયેલી છે.
-
આધ્યાત્મિક માર્ગે વિચારનું મહત્ત્વ
જનક રાજસમૃદ્ધિમાં રહીને પણ જીવનમુક્તિ મેળવી શક્યા અને ભરતજી રાજપાટનો ત્યાગ કરવા છતાં અધોગતિ પામ્યા. શાથી ? વિચારથી જ તો! ભરતજી વનમાં બેઠેલા પણ વિચારમાં વાસનાનો વાસ હતો. જનક રાજમાં બેઠેલા પણ મન વિકારના વિચારથી મુક્ત હતું. તેથી જ શ્રીજીમહારાજ કહે છે : ‘...અમે તો એમ માન્યું છે જે મન નિર્વાસનિક જોઈએ અને દેહે કરીને ગમે તેટલી પ્રવૃત્તિ હોય ને તેનું મન જો શુદ્ઘ છે તો તેનું અતિ ભૂંડું થાય નહિ... અને જેને મનમાં વાસના હોય તેના જીવનું અતિ ભૂંડું થાય, કેમ જે, મૂવા ટાણે તો જેવા મનમાં સંકલ્પ હોય તેવા સ્ફુરી આવે. જેમ ભરતજીને અંતકાળમાં મૃગનું બાળક સ્ફુરી આવ્યું ત્યારે તે મૃગને આકારે થઈ ગયા અને પ્રથમ રાજ્ય મેલ્યું હતું ને ૠષભદેવ ભગવાન તો પોતાના બાપ હતા તોપણ એમ થયું, માટે મને કરીને નિર્વાસનિક રહેવું એ અમારો મત છે.. ને જનક જેવા રાજા હતા તે રાજ્ય કરતા ને મન તો મોટા યોગેશ્વર જેવું હતું, તે માટે મને કરીને જે ત્યાગ તે જ ઠીક છે.’ (વચ. ગ.પ્ર. 38) આમ, જેવા વિચાર તેવી પ્રાપ્તિ એ રોકડો હિસાબ છે. તેથી જ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રે કહ્યું હશે : ‘કર વિચાર, પામ તું.’ ભગવાન સ્વામિનારાયણ વચનામૃતમાં પૂછે છે કે ‘ગમે તેવો કઠણ સ્વભાવ હોય ને જો એક વિચાર કરીએ તો તે સ્વભાવનો નાશ થઈ જાય અને એ વિચારને મૂકીને બીજા હજારો વિચાર કરે તોય પણ તે ભૂંડા સ્વભાવ હોય તે ટળે નહિ એવો તે કયો વિચાર છે ?’ (ગ.મ. 15) અહીં સ્વભાવ ટાળવા વિચારને જ ખપમાં લાવવાની વાત શ્રીજીમહારાજ કરી રહ્યા છે. વચનામૃત પંચાળા પ્રકરણ 1માં પણ તેઓ પ્રશ્ન પૂછે છે કે ‘ભગવાનમાં હેત હોય તથા ધર્મમાં નિષ્ઠા હોય તો પણ જો વિચારને ન પામ્યો હોય તો અતિ સારા જે શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ એ પંચવિષય તે જે તે અતિશય ભૂંડા જે શબ્દાદિક પંચવિષય તે સરખા થાય નહિ અથવા તેથી અતિશય ઊતરતા પણ થાય નહિ. માટે કયા વિચારને પામે ત્યારે અતિ સારા જે પંચવિષય તે અતિશય ભૂંડા જે પંચવિષય તે સરખા થઈ જાય અથવા તે કરતાં પણ અતિશય ભૂંડા થઈ જાય ?’ અહીં પંચવિષયના મૂળ ઉખેડવા માટે પણ વિચારની જ મહત્તા શ્રીજીમહારાજ બતાવે છે. આમ, આધ્યાત્મિક માર્ગે પ્રગતિ માટે પણ વિચાર એક શક્તિશાળી ચીજ છે. તેથી જ આચાર્ય શ્રીવિહારીલાલજી મહારાજે કહ્યું છે કે - ‘વિવેકી પ્રાણી કર વિચાર, મુક્તિ પામવા; મુક્તિ પામવા, સુખેથી ધામમાં જવા; વિવેકી પ્રાણી કર વિચાર, મુક્તિ પામવા.’ અખો પણ તેના કવિતમાં ગાય છે : ‘પારસમણિ વિના રે જે પથરા મળે રે, તેણે કાંઈ કંચન લોહ ન થાય, સમજણ વિના રે જે સાધન કરે રે, તેણે કાંઈ જીવપણું ન જાય.’ આમ, જીવમાંથી બ્રહ્મરૂપ થવા વિચારની જરૂરિયાત છે તે સાર્વજનિક સૂર છે. તો કયો એક એવો વિચાર છે જે કરીએ તો બીજા કોઈ વિચાર કરવાની જરૂર ન રહે? ‘એક સાધે સબ સધે’ એવો કયો એક વિચાર છે જે કરીએ તો એક સાથે બધાં જ કાર્ય સિદ્ઘ થઈ જાય ? આ પ્રશ્રનો ઉત્તર આપતાં સદ્દગુરુ નિષ્કુળાનંદ સ્વામી શ્રીહરિના રાજીપાનો વિચાર દોહરાવતાં કહે છે : ‘કરીએ રાજી ઘનશ્યામ રે સંતો, કરીએ રાજી ઘનશ્યામ, તો સરે સરવે કામ રે સંતો, કરીએ રાજી ઘનશ્યામ.’ વળી, તેઓ ‘ચોસઠ પદી’માં ગાય છે : ‘એવા ઉપર શ્રીઘનશ્યામ, સદા સર્વદા રાજી રહે છે રે; સરે નિષ્કુળાનંદ કામ, એમ સરવે સંત કહે છે રે.’ આમ, સર્વ વિચારમાં શ્રેષ્ઠ વિચાર ‘ભગવાન અને સંતને રાજી કરવા’ એ જ છે. કારણ કે, તેથી સર્વે કાર્ય સિદ્ઘ થાય છે. કેવી રીતે આ વિચાર સર્વશ્રેષ્ઠ છે ?
-
જીવનની સાર્થકતા કરાવતો સર્વશ્રેષ્ઠ વિચાર
જૂનાગઢના રાજમાર્ગ પર ભગવાન સ્વામિનારાયણની ગજરાજ પર ભવ્ય શોભાયાત્રા નીકળી રહી હતી. સેંકડો સંતો અને હજારોની ભક્તમેદની ભગવાન સ્વામિનારાયણનો ગગનભેદી જય જયકાર કરી રહી હતી. વિશાળ જનમેદની વીંધતો એક સામાન્ય ગરીબ બાળક કાકડી વેચવા ચારે તરફ ઘૂમી રહ્યો હતો. દૂરથી ગજરાજ પર વિરાજમાન ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણને નીરખતાં જ વીજળીની ઝડપે તેના મનમાં એક વિચાર સ્ફૂરી ગયોઃ ‘આ કાકડી ભગવાનને આપું તો ? બીજા કોઈને વેચવામાં મને એકાદ પૈસો મળશે, અને ભગવાનને આપવામાં તેમનો અપાર રાજીપો મળશે...’ અને એક પૈસાનીય અપેક્ષા વિના મેદનીને વીંધતો એ ભગવાન સ્વામિનારાયણ સુધી પહોંચી ગયો. ગજરાજ પર બેઠેલા અંતર્યામી ભગવાન સ્વામિનારાયણે અંબાડી પરથી નીચા નમી, હાથ લંબાવી, તેની કાકડી અંગીકાર કરી, જાહેર શોભાયાત્રામાં કાકડી ખાઈને તેના ભાવને પૂરો કર્યો, અનંત તપ કરીને તપસ્વીઓ ન પામ્યા તે ભગવાનની પ્રસન્નતા આ અબુધ બાળક પામી ગયો. કારણ ? ભગવાનને રાજી કરવાનો સર્વશ્રેષ્ઠ વિચાર તેના રોમ રોમમાં વ્યાપી ગયો હતો. શા માટે આ વિચાર સર્વશ્રેષ્ઠ છે ? રાજીપાનો વિચાર ગુણાતીત વિચાર છે આ વિચાર ઉત્તમ એટલા માટે છે કે શ્રીજીમહારાજે તેને ગુણાતીત વિચાર કહ્યો છે. બીજા બધા વિચારો સારા ખરા પણ ગુણમય. તેથી માયામય પણ ખરા, પરંતુ ‘ભગવાન અને સંતને રાજી કરવા છે’ તે વિચાર માયા પરનો છે, ગુણાતીત છે તેમ શ્રીજીમહારાજે વચનામૃત ગઢડા મધ્ય 27માં કહ્યું છે. આ વચનામૃતમાં શ્રીજીમહારાજ મુક્તાનંદ સ્વામીને પ્રશ્ન પૂછે છે કે ‘તમારે ક્રોધ થાય છે ત્યારે શે નિમિત્તે થાય છે ? અને કેટલું નિમિત્ત હોય ત્યારે ક્રોધ થાય છે? અને ક્રોધ કેવી રીતે ટળે છે?’ ત્યારે મુક્તાનંદ સ્વામીએ કહ્યું કે ‘કોઈક પદાર્થને યોગે તથા કોઈકની અવળાઈ દેખાય, તેને યોગે તે ઉપર ક્રોધ થાય પણ તત્કાળ શમી જાય છે.’ ત્યારે શ્રીજીમહારાજે પૂછ્યું કે ‘એવું તમારે વિચારનું બળ રહે છે તે શાને યોગે રહે છે?’ ત્યારે મુક્તાનંદ સ્વામીએ કહ્યું કે, ‘એક તો ભગવાનનું માહાત્મ્ય વિચારીને એમ સમજાય છે જે, ‘જે રીતે ભગવાનનો કુરાજીપો થાય તે સ્વભાવ રાખવો નથી.’ અને બીજો શુકજી ને જડભરત જેવા સંતનો માર્ગ જોઈને એમ વિચાર રહે છે જે, ‘સાધુમાં એવો અયોગ્ય સ્વભાવ ન જોઈએ.’ મુક્તાનંદ સ્વામીની આ વાત સાંભળી શ્રીજીમહારાજ બોલ્યા કે, ‘કામક્રોધાદિકના જોરને હઠાવે એવો જે વિચાર તે તો ગુણ થકી પર છે તે એ તમારા જીવમાં રહ્યો છે.’ અહીં, મુક્તાનંદ સ્વામીના જીવમાં રહેલા વિચાર ‘ભગવાનને કુરાજી કરવા નથી’ - તે પર શ્રીજીમહારાજ ગુણથી પરના વિચારની મહોર મારી આપે છે. આમ, રાજીપાનો વિચાર ગુણાતીત વિચાર છે. માટે એ વિચાર સર્વશ્રેષ્ઠ વિચાર કહી શકાય. રાજીપાના વિચારથી સ્વભાવ ટળે છે અક્ષરબ્રહ્મ ગુણાતીતાનંદ સ્વામીએ મનુષ્યદેહનું ફળ જણાવતાં કહ્યું છે કે, ‘મનુષ્યદેહનું ફળ તો એ જ છે કે સારા સાધુનો સંગ મળે અને સ્વભાવ ટળે એટલું જ છે.’ આંબો છાંયડો આપે, પાંદડાં આપે, બળતણ માટે લાકડાં આપે, પણ જો કેરી ન આપે તો તેનો જન્મ નિષ્ફળ કહેવાય. તેમ મનુષ્યદેહમાં સંપત્તિ મળે, સત્તા મળે, વૈભવ-વિલાસ મળે, પણ જો સારા સાધુને સંગે રહી સ્વભાવ ન ટળે તો મનુષ્યજન્મ નિષ્ફળ કહેવાય. માટે જન્મારો સફળ કરવા સ્વભાવ ટાળવાના છે. આ કાર્ય પણ મોટા પુરુષનો રાજીપો મેળવવાથી સિદ્ઘ થાય છે તે જણાવતાં શ્રીજીમહારાજ કહે છે : ‘અતિશય જે મોટાપુરુષ હોય તેનો જે ઉપર રાજીપો થાય તેના ગમે તેવા મલિન સંસ્કાર હોય તો નાશ પામે. અને મોટાપુરુષનો રાજીપો થયો હોય તો રાંક હોય તે રાજા થાય અને ગમે તેવાં ભૂંડાં પ્રારબ્ધ હોય તે રૂડાં થાય અને ગમે તેવું તેને માથે વિઘ્ન આવનારું હોય તે નાશ થઈ જાય.’ (વચ. ગ.પ્ર. 58) ગુણાતીતાનંદ સ્વામી પણ કહે છે : ‘મોટાપુરુષનો રાજીપો થયા વિના વાસનાનું બીજ બળે નહીં.’ (4/25) આમ, રાજીપાના વિચારથી સ્વભાવ ટળી મનુષ્યજન્મ સાર્થક થાય છે માટે તેને શ્રેષ્ઠ, ઉત્તમ વિચાર કહી શકાય. રાજીપાથી ભૂંડાં કર્મ બળે છે ભારતીય શાસ્ત્રો ત્રણ પ્રકારના કર્મકોઠાર બતાવે છે. (1) સંચિત, (2) ક્રિયમાણ, (3) પ્રારબ્ધ. આ ત્રણેય પ્રકારનાં કર્મફળ જીવને અવશ્ય ભોગવવાં પડે છે. મોટા મોટા દેવો, ઈશ્વરો પણ કર્મકેદમાંથી છટકી શક્યા નથી. પરંતુ ભગવાન સ્વામિનારાયણ કહે છે : ‘ભગવાનના ભક્ત-સંત અને ભગવાનના અવતાર તે કુરાજી થાય એવું કાંઈક કર્મ થઈ જાય તો આ ને આ દેહે મૃત્યુલોકમાં યમપુરીના જેવું દુઃખ ભોગવે અને ભગવાનના ભક્ત રાજી થાય એવું કર્મ કરે તો આ ને આ દેહે પરમપદ પામ્યા જેવું સુખ ભોગવે અને ભગવાન અને ભગવાનના સંતને કુરાજી કરે ને તેણે જો સ્વર્ગમાં ગયા જેવું કર્મ કર્યું હોય તોપણ તેનો નાશ થઈ જાય ને નરકમાં પડવું પડે અને ભગવાન ને ભગવાનના સંત રાજી થાય એવું કર્મ કર્યું હોય ને તેને જો નરકમાં જવાનું પ્રારબ્ધ હોય તોપણ તે ભૂંડા કર્મનો નાશ થઈ જાય ને પરમપદને પામે. માટે જે સમજુ હોય તેને તો ભગવાન ને ભગવાનના ભક્ત રાજી થાય તેમ જ વર્તવું.’ (વચ. ગ.મ. 45) આમ, રાજીપાના વિચારથી ભૂંડાં કર્મ ટળે છે. શ્રીહરિ વચનામૃત વરતાલ 15માં પણ કહે છે, ‘મોટાપુરુષનો જે ઉપર કોપ થાય તે જીવ આસુરી થઈ જાય છે અને જે ઉપર મોટાપુરુષ રાજી થાય તે જીવ દૈવી થઈ જાય છે, પણ બીજું દૈવી-આસુરી થયાનું કારણ નથી. માટે જેને પોતાનું કલ્યાણ ઇચ્છવું હોય તેને ભગવાન ને ભગવાનના ભક્ત તેનો કોઈ રીતે દ્રોહ કરવો નહીં અને જે રીતે ભગવાન ને ભગવાનના ભક્ત રાજી થાય તેમ કરવું.’ આમ, જીવ સાથે વજ્રસારની જેમ ચોંટેલાં કર્મ પણ રાજીપાથી બળી-ટળી જાય છે. માટે રાજીપાનો વિચાર ઉત્તમ વિચાર છે.
